PSL przedstawiło dekalog głównych problemów, z jakimi borykają się samorządy. W ocenie przewodniczącego sejmowej komisji samorządu terytorialnego i polityki regionalnej Piotra Zgorzelskiego dobrze działający tryb w machinie państwowej, czyli samorząd terytorialny, zaczyna działać coraz gorzej.
Od wielu lat samorządom dokładane są zadania, jednak za tymi zadaniami nie idą pieniądze. Niebawem może dojść do sytuacji, że w przededniu aplikowania o środki unijne w ramach kolejnej perspektywy finansowej, wiele samorządów po prostu nie będzie w stanie o te środki zabiegać. Już dzisiaj 135 gmin, a nawet kilka dużych miast przekroczyło 60-procentowy próg ustawowy zadłużenia, a wiele z gmin balansuje na granicy tego progu. Stronnictwu zależy, aby w trosce o społeczności lokalne, rząd i parlament zapewniły samorządom lepsze funkcjonowanie.
1. Zdestabilizowane finanse JST
Według szacunków Związku Gmin Wiejskich RP, w wyniku wprowadzenia „reguły wydatkowej” około 600 gmin wiejskich w roku 2014 utraci możliwość uchwalenia budżetów. Utraci także zdolność zaciągania kredytów. Zakaz zaciągania kredytów na wydatki bieżące wymusi drastyczne działania oszczędnościowe. Dotkną one wydatków z zakresu oświaty i opieki przedszkolnej, bo tylko tam znajdują się kwoty znaczące w budżetach gmin wiejskich. Jest to skutek nieunikniony i możliwy dziś do policzenia. Przekazywania nowych zadań albo rozszerzenia zakresu dotychczas realizowanych zadań bez odpowiednich zmian w dochodach JST. Skutkiem braku środków finansowych jest poważne zmniejszenie inwestycji lokalnych i regionalnych (Wieloletnie Prognozy Finansowe mówią o spadku z 45 do 19 mld w 2015; to m.in. oznacza 10 mld mniej VAT-u w budżecie państwa), a w wielu JST zagrożenie dla realizacji zadań bieżących.
2. Konieczne wsparcie państwa dla wysiłku inwestycyjnego JST w rozbudowie dróg
Tu konieczne jest przywrócenie i poszerzenie programu rozbudowy dróg lokalnych (zwłaszcza w świetle projektowanych rozwiązań w nowej perspektywie UE). Zrewidowanie finansowania dróg w miastach na prawach powiatu (MNPP, w tym umożliwienie tym miastom dostępu do Krajowego Funduszu Drogowego). Wprowadzenie zasady jednolitego zarządu dróg (ulic) w mieście (dziś w miastach prezydenckich, poza MNPP, jest czterech zarządców dróg). Urealnienie zasady zmiany kategorii dróg dla dróg krajowych, dla których zbudowano nowe odcinki (obwodnice, drogi ekspresowe itp.). Uregulowanie oświetlenia dróg krajowych na terenie gmin
3. Polityka miejska (także w świetle nowej perspektywy finansowej UE)
Polityka miejska i zapowiedź szerokiego jej uwzględnienia w nowej perspektywie finansowania rozwoju ze środków UE spowoduje degradację obszarów wiejskich. Trwająca od wielu lat dysproporcja między tempem rozwoju miast i obszarów wiejskich pogłębi się. Oczekujemy działań umożliwiających zrównoważony rozwój całego kraju, a z tego powodu zapewniających szybszy cywilizacyjny rozwój wsi.
4. Ustawa o rewitalizacji obszarów zdegradowanych
5. Subwencja przedszkolna
Konieczne jest pilne zasilenie budżetów gmin wiejskich „subwencją przedszkolną”. Ogromna różnica między miastem i wsią w zakresie opieki przedszkolnej, szczególnie 3 i 4 latków wynika z przeszłości oraz z ograniczonych możliwości finansowych gmin wiejskich.
6. Stan systemu oświaty
Ofiarą braków finansowych staje się, w ocenie i działaniach biednych samorządów, nawet Karta Nauczyciela mająca tworzyć lepsze warunki dla wysokiego poziomu oświaty i wychowania, dla skuteczności i satysfakcji pracy nauczycieli w budowaniu kapitału ludzkiego Polski. Przeciwko Karcie w tych warunkach, coraz szerzej, często z pominięciem jej istotnego znaczenia – kieruje się ostrze krytyki szefów gmin wiejskich. Nawet, jeśli w dużych miastach nauczyciele cieszą się dodatkowymi gratyfikacjami. Sztywna jest także ustawa o systemie oświaty. Należy ją uelastycznić, zastąpić sztywne regulacje standardami oświatowymi.
7. Zagrożenie likwidowaniem kolejnych instytucji państwowych w gminach i powiatach
Niebezpieczny dla mieszkańców mniejszych miejscowości jest projekt reorganizacji sądów rejonowych przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości, a także likwidowanie urzędów pocztowych, posterunków policji, czy zamiary likwidowania prokuratur rejonowych i urzędów skarbowych.
8. Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska
Kwestie związane z WFOŚ, powinny być jednym z instrumentów realizacji zadań przez samorząd województwa, dziś wpływ na ich działalność jest znikomy.
9. Konieczność stworzenia instytucjonalnych form współdziałania między powiatami i gminami
W polskiej administracji, w tym administracji samorządowej, trudno znaleźć znaki sieciowego podejścia do zarządzania. Polski samorząd terytorialny jest oparty na zasadzie rozłączności kompetencji poszczególnych poziomów samorządu. Fakt ten – przy uwzględnieniu konstytucyjnej gwarancji samodzielności – jest interpretowany przez wiele jednostek jako prawo do działania bez konieczności uwzględniania realiów funkcjonowania innych. Tymczasem w ramach dużych systemów (np. ochrona zdrowia, oświata) realizowanych przez kilka jednostek samorządu terytorialnego nie jest możliwe efektywne świadczenie usług publicznych bez wzajemnego uzgodnienia kierunków ich realizacji. Polityka rozwoju, w tym planowanie przestrzenne, nie może być wyłącznie prowadzona metodą „od granicy do granicy”. W takiej bowiem sytuacji okazuje się np. że po dwóch stronach tej samej granicy jedna gmina planuje obszar rekreacji, druga – usługowo-przemysłowy. Zarówno gminy, jak i powiaty są jednostkami samorządu lokalnego – odpowiadającego za zaspokajanie podstawowych potrzeb wspólnoty samorządowej. Zadania rozłożone są między nimi wg schematu rozłączności, co nie oznacza że powinny one w taki sam sposób funkcjonować. Tymczasem istnieją bariery prawne tak w odniesieniu do możliwości tworzenia związków gminno-powiatowych, jak również przejmowania – na zasadzie porozumień – zadań poszczególnych gmin. Niezależnie od tego zasadne wydaje się stworzenie mechanizmów koordynacyjnych przysługujących powiatowi, np. w zakresie uchwalania strategii rozwoju przez poszczególne gminy wchodzące w skład powiatu. W konsekwencji powinien powstać konwent powiatu jako ciało koordynujące działalność wszystkich jednostek samorządu lokalnego na danym terenie. W skład takiego konwentu wchodziłby starosta (jako jego przewodniczący) i wójtowie (burmistrzowie, prezydenci miast) jednostek samorządu terytorialnego poziomu gminnego wchodzących w skład powiatu.
10. Zapewnienie właściwego zespolenia administracji na szczeblu powiatowym
Powiat w sensie terytorialnym został pomyślany jako przestrzeń zaspokojenia wszystkich podstawowych potrzeb lokalnej wspólnoty samorządowej. Z tego też względu przyjęto, że na poziomie powiatu powinny się znaleźć wszystkie niezbędne organy administracji specjalnych, przy czym we wszystkich uzasadnionych przypadkach przyjęto jako zasadę zespolenie poszczególnych służb, inspekcji i straży pod zwierzchnictwem starosty. Od 1998 roku sukcesywnie następowało osłabienie owego zespolenia – stan obecny jest bardzo daleki od pierwotnych założeń. Aktualnie pojawiły się kolejne próby centralizacji inspekcji nadzoru budowlanego oraz inspekcji sanitarnej. Należy zatem powrócić do modelu, w którym to przeważająca część zadań o zasięgu powiatowym jest zadaniami własnymi powiatu – realizowanymi co najwyżej przez wyodrębnione podmioty. Taki model odpowiada wyzwaniom stojącym współcześnie przed administracją publiczną i tylko on zapewnia właściwą koordynację działań oraz efektywne wydatkowanie środków publicznych.
Robert Matejuk