18 czerwca 2025 roku w siedzibie Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie odbyła się konferencja naukowa pt. „Zanim ucichną głosy. Maciej Rataj i zagłada elit w Akcji AB” oraz otwarcie wystawy pt. „Maciej Rataj 1884 – 1940”. Celem wydarzenia było nie tylko upamiętnienie ofiar zbrodni – polskiej inteligencji – w ramach Akcji AB, lecz także przywrócenie Maciejowi Ratajowi należnego miejsca w historii Polski jako wzoru uczciwego państwowca, wiernego idei demokratycznego porządku i odpowiedzialnej władzy. Konferencja naukowa stała się swoistą lekcją historii, obywatelskości i ostrzeżeniem przed skutkami eliminacji elit.

Organizatorami wydarzenia były: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Green Light Media, Muzeum Niepodległości, miesięcznik Zielony Sztandar, Ludowe Towarzystwo Naukowo – Kulturalne. Partnerem wydarzenia był Samorząd Województwa Mazowieckiego Mazowsze serce Polski.

Na początku spotkania dr hab. Jerzy Mazurek – wicedyrektor MHPRL przywitał gości, otworzył konferencję naukową i wystawę, a także przedstawił ideę wydarzenia.  Zapowiedział również wystąpienia prelegentów, którzy przybliżyli zebranym interesujące referaty.

Akcja AB – jeden z etapów polityki eksterminacji polskich elit

prowadzonej przez niemieckiego okupanta

Joanna Gierczyńska (Muzeum Więzienia Pawiak, Oddział Muzeum Niepodległości w Warszawie) przedstawiła przebieg i realizację Akcji AB. – Pierwsza egzekucja przeprowadzona w ramach Akcji AB w Palmirach  odbyła się 14 czerwca 1940 roku. Transport liczył około 20 osób. W  tej egzekucji zginęli przede wszystkim członkowie PLAN-u: dr Karol Drewnowski z synem Andrzejem, inżynier Wacław Koźniewski, a wśród kobiet były to: Maria Brodacka, Helena Emich i Krystyna Legotke. Niespełna tydzień później, 20 i 21 czerwca 1940 roku wywieziono z Pawiaka następną, liczącą około 362 osoby grupę więźniów na egzekucję w Palmirach. W tej egzekucji zginęli wybitni przedstawiciele polskich elit: Maciej Rataj – marszałek Sejmu, Mieczysław Niedziałkowski – działacz socjalistyczny, redaktor „Robotnika”, Halina Jaroszewicz – działaczka PPS, poseł i senator, Janusz Kusociński – sportowiec, zwycięzca olimpiady w Los Angeles w biegu na 10 000 metrów, Alicja Bełcikowska – pisarka i działaczka społeczna, czy Agnieszka Dowbor-Muśnicka. Oficjalnie, zgodnie z komunikatem Streckenbacha Akcja AB została zakończona 10 lipca 1940 roku. Formalnie potwierdził to Hans Frank w dniach 12 i 23 lipca 1940 roku, jednak kontynuowano politykę eksterminacyjną poprzez aresztowania, łapanki i egzekucje. W następnych miesiącach trwały aresztowania kolejnych osób, głównie zaangażowanych w działalność konspiracyjną. Szczególną rolę w przeprowadzeniu Akcji AB nie tylko w Warszawie, ale na terenie całego Dystryktu Warszawskiego odegrał sam SS-Standführer Josef Meisinger – komendant Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa na Dystrykt Warszawski, który funkcję powyższą sprawował aż do marca 1941 roku, a więc przez cały czas realizacji Akcji. W tym czasie zasłynął licznymi zbrodniami popełnionymi na cywilnej ludności polskiej i żydowskiej. Ze względu na swoje okrucieństwo otrzymał przydomek „rzeźnika Warszawy”. Aresztowania, egzekucje i wywózki do obozów koncentracyjnych w czasie przeprowadzania Akcji AB stanowiły jeden z etapów polityki eksterminacji polskich elit prowadzonej przez niemieckiego okupanta. Akcja AB spowodowała całkowite rozbicie wielu znaczących organizacji konspiracyjnych, znaczna część ich członków straciła życie, jednak nie dano się zastraszyć i powstrzymać oporu. W szczególności widać to na przykładzie działań mieszkańców Warszawy i okolic, którzy narażając własne życie i swoich bliskich nie dali się złamać. Pawiak w tym czasie był największym i najokrutniejszym więzieniem na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Jak widzimy jego rola w realizacji AB była kluczowa. W dwóch pierwszych latach okupacji niemieckiej w jego murach Niemcy odsadzali wybitnych przedstawicieli polskiej inteligencji, która wkrótce zorganizowała doskonale działającą wewnętrzną siatkę konspiracyjną. Niestety, wiele osób zapłaciło najwyższą cenę – zaznaczyła Joanna Gierczyńska.

Za sprawą swojej pracy społecznej Rataj poznał szereg wybitnych polityków

Dr Mirosława Bednarzak – Libera zaprezentowała referat pt. „Maciej Rataj droga awansu społecznego”. – Od wczesnego dzieciństwa młody Rataj dzielił czas między pomoc rodzicom w gospodarstwie oraz zabawy i naukę. Wyrabiały się w nim poczucie odpowiedzialności za bliskich, a także chęć samokształcenia. To drugie było szczególnie istotne dla Wojciecha Rataja, który pokazywał ukochanemu jedynemu synowi świat i zarazem wiele od niego wymagał. W okresie gimnazjalnym Maciej borykał się z trudnymi warunkami materialnymi. Ze zrozumiałych przyczyn młody chłopak nie otrzymywał wsparcia finansowego z domu. Na szczęście ówczesny system przewidywał ulgi dla gorzej sytuowanych, a dla „celujących” uczniów, do których należał przyszły marszałek sejmu – także specjalne stypendia. Od najmłodszych lat Maciej musiał zarabiać na swoje utrzymanie, głównie udzielając korepetycji kolegom. Znajdował też czas na uczestnictwo w działalności kółek samokształceniowych, dzięki czemu zaprawiał się w dyskusji i poszerzając swoje poglądy. Zainteresowania społeczne i polityczne rozwinęły się u Rataja podczas studiów w zakresie filologii klasycznej, które odbył na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1904–1908. Pracował wówczas w organizacji młodzieży akademickiej Bratnia Pomoc oraz w kole Towarzystwa Szkoły Ludowej im. Tadeusza Kościuszki. Organizacje te skupiały studiującą młodzież pochodzenia chłopskiego o postępowych i niepodległościowych przekonaniach. Dodatkowo, jako współpracownik „Przyjaciela Ludu”, Rataj został działaczem Polskiego Stronnictwa Ludowego. W 1913 roku, po rozłamie w stronnictwie, opowiedział się po stronie PSL „Piast”, kierowanego przez Wincentego Witosa i Jakuba Bojkę. Dzięki swojej pracy społecznej ludowiec poznał szereg wybitnych polityków i mężów stanu z różnych opcji ideowych; wiele lat później miał sposobność współpracować z nimi na forum parlamentu i rządu – podkreśliła dr Mirosława Bednarzak.

Stanął do budowy odrodzonego Państwa

Paweł Kordel (MHPRL) przybliżył zebranym tematykę pt. „Maciej Rataj – współtwórca niepodległej”. – Dzień 10 lutego 1919 r. – był przełomowym w życiu Rataja. Po zakończonej sukcesem kampanii parlamentarnej uzyskał z ramienia Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” mandat poselski do Sejmu Ustawodawczego (1919–1922). Od tego dnia z wrodzonym poczuciem rzetelności i odpowiedzialności za sprawy narodu, stanął do budowy odrodzonego Państwa. W kolejnych latach był posłem z Polskiego Stronnictwa „Piast” do Sejmu RP I (1922–1927), II (1928–1930) i III kadencji (1930–1935). Będąc posłem, nie tylko aktywnie działał w różnych komisjach sejmowych, ale także objął urząd marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji. Sprawując tę funkcję do roku 1928, dwukrotnie – w roku 1922, po zabójstwie Gabriela Narutowicza, a następnie w roku 1926, po ustąpieniu Stanisława Wojciechowskiego – pełnił obowiązki Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wykazując w tych trudnych dla Polski chwilach wiele taktu i wyczucia politycznego. Ludowy inteligent, dumny chłop związany ze swą społeczną klasą, z której się wywodził, był parlamentarzystą przez 16 lat. Był dobrym administratorem, spełniał się w działalności gremiów sprawujących władzę wykonawczą. W okresie 1-23 lipca 1920 r. wchodził w skład Rady Obrony Państwa. Został także mianowany ministrem wyznań religijnych i oświecenia publicznego (24 lipca 1920-13 września 1921) w rządzie Obrony Narodowej Wincentego Witosa, przez pewien czas kierował również resortem kultury (11 lipca-13 września 1921).

Rola Rataja w dziejach ruchu ludowego była tym bardziej znacząca, iż był politykiem ludowym, który po niemieckiej agresji na Polskę nie załamał się, pozostał w kraju i podjął walkę z niemieckim agresorem. Był jednym z tych, którzy w chwili próby dla państwa polskiego i dla politycznego ruchu chłopskiego stawał na wysokości zadania, broniąc demokracji, dumy i czci chłopa polskiego oraz niepodległej Polski – argumentował Paweł Kordel.

Jego decyzje – zapoczątkowały tworzenie ludowej konspiracji

Dr Janusz Gmitruk wygłosił referat pt. „Maciej Rataj – współtwórca Polskiego Państwa Podziemnego”. –  Był pierwszoplanowym parlamentarzystą i politykiem II Rzeczypospolitej. Do historii odrodzonego państwa polskiego wpisał się jako jego „Ojciec Odnowiciel!”. Jest wybitnym wzorem państwowca, męża stanu, patrioty i demokraty. W historii ruchu ludowego nazwisko Macieja Rataja stawiamy obok nazwisk dwóch innych wielkich przywódców polskich chłopów – Wincentego Witosa i Stanisława Mikołajczyka. Podobnie jak oni, odegrał znaczącą rolę w kształtowaniu myśli i siły politycznej ludowców. Podobnie jak oni, był nie tylko wybitnym działaczem ruchu ludowego, lecz także wybitnym politykiem państwowym i mężem stanu. Wśród ludowców Maciej Rataj był jednym z czołowych przedstawicieli myśli państwowej. W działalności politycznej i społecznej jego główną przesłanką było powiązanie interesów państwa i klasy chłopskiej. Państwo stało w centrum jego uwagi, bez względu na to, jakie siły polityczne znajdowały się u władzy. Myśli politycznej Rataja przyświecała wizja państwa demokracji parlamentarnej, państwa ludowego, państwa sprawiedliwości społecznej. Był politykiem realnym. Zdawał sobie sprawę, że nie uda się osiągnąć tego celu od razu. Uważał, że dążyć do niego należy stopniowo, przy pomocy legalnych form walki, unikając niebezpiecznych dla państwa i narodu wstrząsów. Zwieńczeniem zasług Macieja Rataja dla państwa i narodu była jego postawa w pierwszych miesiącach hitlerowskiej okupacji. Wobec zagrożenia egzystencji polskiego bytu jako jeden z pierwszych podjął heroiczną walkę. Odrzucając względy bezpieczeństwa zaangażował się całkowicie w działalność niepodległościową.

Jego decyzje – nie oparte na żadnych formalnych upoważnieniach, lecz na ogromnym autorytecie, jaki posiadał – zapoczątkowały tworzenie ludowej konspiracji. Był już wówczas przekonany, że okupacja potrwa kilka lat i naród powinien mieć konspiracyjne kierownictwo polityczne i państwowe.

Powołując do życia Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego, Maciej Rataj nadał podziemnej działalności chłopów nie tylko kierownictwo, ale także strukturę organizacyjną i podstawy konspiracyjnego działania. Angażując się w budowę ponad partyjnych, ogólnopolskich struktur politycznych był Rataj także współtwórcą zrębów Podziemnego Państwa Polskiego.

Nie zdążył jednak rozwinąć szerszej działalności. Został aresztowany przez gestapo w listopadzie 1939 r., w końcu lutego 1940 r. zwolniono go, ale 24 marca został ponownie aresztowany i osadzony w więzieniu na Pawiaku. 21 czerwca 1940 r. zginął od kul hitlerowskiego plutonu egzekucyjnego na Polanie Śmierci w Palmirach i pochowany w zbiorowej mogile.

Podczas ekshumacji w kwietniu 1946 r. jego zwłoki zostały zidentyfikowane i przeniesione 25 czerwca 1946 r. do oddzielnego grobu. W czasie uroczystości pogrzebowych, w których wzięli udział przedstawiciele partii politycznych, rządu, wojska oraz żołnierze Batalionów Chłopskich i delegacje chłopskie z całego kraju, trumna Rataja została udekorowana Krzyżem Grunwaldu oraz Medalem Zwycięstwa i Wolności.

Jan Pohoski – jeden z inspiratorów rozwoju Warszawy

Dr hab. Jerzy Mazurek prof. UW przybliżył temat pt. „Jan Pohoski – ludowiec – wiceprezydent Warszawy – przyjaciel Macieja Rataja – zamordowany w Palmirach”. – Jan Pohoski urodzony 1889 w Dubnie z wykształcenia był inżynierem architektem. Już w latach szkolnych należał do Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej „Filarecja”. W czasie I wojny światowej wstąpił w szeregi Legionów Polskich. Od 1934 roku Pohoski pełnił funkcję zastępcy Prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego. W 1940 roku został aresztowany przez Gestapo. Był jednym z inspiratorów rozwoju Warszawy za czasów prezydentury Stefana Starzyńskiego. Widział wielki potencjał w uregulowaniu rzeki Wisły i jej dorzeczy, modernizacja terenów wokół rzeki miała według niego stanowić dla Warszawy nową erę w jej rozwoju. „Frontem do Wisły” − hasło, które rzucił prezydent Starzyński stało się zagadnieniem urbanistycznym i gospodarczym, do którego realizacji Warszawa, przez regulację wybrzeża, budowę nowoczesnych dróg nad samą Wisłą była przygotowywana pod kierunkiem wiceprezydenta Jana Pohoskiego. Jan Pohoski, bliski współpracownik Stefana Starzyńskiego wraz z Mieczysławem Niedziałkowskim, Maciejem Ratajem, Haliną Jaroszewiczową, Janem Wajznerem, Alicją Bełcikowską, Janem Bełcikowskim, Czesławem Jankowskim Henrykiem Braunem, Januszem Kusocińskim, Tomaszem Stankiewiczem i wieloma innymi osobami, został rozstrzelany w nocy z 20–21 czerwca 1940 roku w Palmirach, w ramach Akcji AB, „nadzwyczajnej akcji pacyfikacyjnej” – przypomniał Jerzy Mazurek.

„Odejdę , ale wierzę , że istnieć nie przestanę, byłoby to zbyt straszne i okrutne”

Prof. dr hab. Romuald Turkowski wygłosił referat pt. „Pogrzeb Macieja Rataja w Palmirach w 1946 roku”. –  25 kwietnia 1945r. w drugim dniu ekshumacji zbiorowej mogiły znaleziono zwłoki Macieja Rataja. Ciało zachowało się w dosyć dobrym stanie, bez przepaski na  oczach. Protokół ekshumacyjny wypełniła Jadwiga Nowakowska.

Kierownictwo Polskiego Stronnictwa Ludowego zdecydowało nadać pogrzebowi Macieja Rataja charakter wielkiej manifestacji. 23 czerwca w 6 rocznicę śmierci Rataja , odprawiono sześciu kościołach Warszawy nabożeństwa żałobne  w jego intencji.  W sobotę 22 czerwca , w Palmirach w obecności władz PSL i pozostałej rodziny przełożono ciało do trumny metalowej, zaopatrzono w tabliczkę „Sp. Maciej Rataj –Marszalek Sejmu”. W imieniu władz PSL przemawiał prezes Stanisław Mikołajczyk. Przypomniał słowa Rataja „Odejdę , ale wierzę , że istnieć nie przestanę, byłoby to zbyt straszne i okrutne” i zapewnił o  kontynuacji jego dzieła: ”Przyszliśmy w szumie drzew w zieleni lasów. Niech ta zieleń zawsze zapewnia Cię, że Twoi chorążowie , dzierżąc silnie i wysoko zielone sztandary ludowe ,pozostali wierni Twej idei”.

Prace ekshumacyjne w Palmirach zakończono 10 czerwca 1946 r. Ekshumowano 1720 zwłok, w tym 170 kobiet. Na jednej z bezimiennych mogił, obok mogił Macieja Rataja i Jędrzeja Cierniaka
(organizatora Instytutu Teatrów Ludowych,   aresztowanego przez gestapo 22 IV 1941 r. i osadzonego na Pawiaku)  jest tabliczka z napisem IGNACY SOLARZ  (założyciela  Wiejskiego Uniwersytetu Ludowego w Szycach). To jego symboliczna mogiła.

Wstrząsające dowody martyrologii Polski, jakich świadkiem byłem w Palmirach, przekraczają  wszystkie moje dotychczasowe wyobrażenia o zbrodniach niemieckich” – powiedział Emil Bosch delegat Międzynarodowego Czerwonego Krzyża.

Maciej Rataj jest wzorem w sztafecie pokoleń

Redaktor Robert Matejuk przedstawił referat pt. „Zielony Sztandar” – pamięć o Macieju Rataju.  – Rataj był znakomitym publicystą, pisał lekko, precyzyjnie z dużym przekonaniem. Początkowo współpracował z różnymi czasopismami. Publikował artykuły i wywiady oraz materiały informacyjne m.in. w „Gazecie Zamojskiej”, „Ludowcu”, „Kurierze Lwowskim”, „Woli Ludu”. Pisał pod pseudonimem Michał Bartosz i Maciej Chłopecki lub inicjałami M.R. Od marca 1931 r. (do roku 1939) był nie tylko naczelnym redaktorem „Zielonego Sztandaru”, głównego organu Stronnictwa Ludowego, ale również jego wydawcą i autorem wielu artykułów. „Zielony Sztandar” powołany został jako organ prasowy Stronnictwa Ludowego, utworzonego 15 marca 1931 r. z połączenia Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” i Stronnictwa Chłopskiego. Jego pierwszy numer ukazał się z datą 19 kwietnia 1931 r. w nakładzie 20 tysięcy egzemplarzy, w cenie 20 groszy za egzemplarz. W artykule redakcyjnym program pisma ujęto następująco: „Zadania, które sobie stawiamy, dają się ująć w kilku słowach: obrona moralnych, politycznych i gospodarczych interesów wsi…”.

Wybór Macieja Rataja na redaktora naczelnego „Zielonego Sztandaru” nadał periodykowi odpowiednią rangę polityczną, był on bowiem postacią znaną, o niekwestionowanym autorytecie zarówno w ruchu ludowym, jak i na scenie politycznej II RP. Chociaż „Zielony Sztandar” borykał się z poważnymi problemami finansowymi i wydawany był w skromnym nakładzie 3-5 tys. egzemplarzy, odegrał rolę daleko większą niż wynikałoby to z jego nakładu. Pismo to czytywane było przez członków SL na zebraniach organizacyjnych i przekazywane z rąk do rąk w wiejskich chatach. W latach 1931-1939 stanowiło główny środek łączności między kierownictwem ruchu ludowego a masami członkowskimi i sympatykami Stronnictwa. Maciej Rataj jest bez wątpienia jednym z najwybitniejszych i najbardziej zasłużonych  polskich polityków w dziejach Polski. Niestety w powszechnej świadomości należy do osobistości stosunkowo mało znanych biorąc pod uwagę ogrom jego zasług dla kraju. Naszą wspólną misją jest szerzenie wiedzy o tym wielkim Polaku, który zasługuje na najwyższe uznanie i jest wzorem w sztafecie pokoleń.

Długa jest lista doniosłych zasług Rataja dla odradzającej się Polski. Wymieńmy najistotniejsze:

• Sprawując funkcję Marszałka Sejmu do roku 1928, dwukrotnie – w roku 1922, po zabójstwie Gabriela Narutowicza, a następnie w roku 1926, po ustąpieniu Stanisława Wojciechowskiego – pełnił obowiązki Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Wtedy to dwukrotnie uchronił Polskę przed wojną domową dążąc do pojednania narodowego.
• W pierwszym parlamencie odrodzonej Polski pracował w komisjach: oświaty, spraw zagranicznych i konstytucyjnej. W tej ostatniej pełnił funkcję wiceprzewodniczącego, a następnie przewodniczącego, w dużym stopniu przyczyniając się do opracowania Konstytucji Marcowej (1921) i nowej ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu (1922).
• W koalicyjnym rządzie Wincentego Witosa jako minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego odegrał wielką rolę w rozwoju szkolnictwa powszechnego. Był autorem projektu ustawy – która miała doniosłe znaczenie dla wsi – o zakładaniu i utrzymywaniu powszechnych szkół podstawowych. Opracował zasady dokształcania nauczycieli niewykwalifikowanych, powołując w tym celu Państwowy Instytut Pedagogiczny i Akademię Techniczną. Za kadencji ministra Rataja powstała Komisja Pedagogiczna, której zadaniem było przygotowanie podstaw rozwoju polskiej nauki o wychowaniu narodowym.
• Powołał do życia Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego i nadał podziemnej działalności chłopów nie tylko kierownictwo, ale także strukturę organizacyjną oraz podstawy konspiracyjnego działania. Angażując się w budowę ponad partyjnych, ogólnopolskich struktur politycznych był Rataj także współtwórcą zrębów Podziemnego Państwa Polskiego – podkreślił Robert Matejuk.

Po wygłoszeniu referatów uczestnicy konferencji odbyła się dyskusja.