20 marca o godz. 11.00 w Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie (Al. Wilanowska 204) odbyła się konferencja naukowa i odsłonięto wystawę pt. Ludowy Związek Kobiet w walce o wolną Polskę.
Upamiętnienie zostało zorganizowane przez Green Light Media i czasopismo Zielony Sztandar we współpracy z Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Zakład Historii Ruchu Ludowego, Ludowe Towarzystwo Naukowo – Kulturalne oraz Muzeum Niepodległości w Warszawie. Samorząd Województwa Mazowieckiego był partnerem tego wydarzenia.
W trakcie konferencji referaty tematyczne wygłosili: dr Janusz Gmitruk (MHPRL) – Ludowy Związek Kobiet w dziejach ruchu ludowego, Robert Matejuk (Redaktor naczelny Zielonego Sztandaru) – Ludowy Związek Kobiet w walce o wolną Polskę, dr Agnieszka Zięba-Dąbrowska (MHPRL) – Maria Szczawińska organizatorka i przewodnicząca Ludowego Związku Kobiet, Maria Weber (Dziennikarka i autorka książek) – Anna Chorążyna – biografia kobiety walecznej, dr Mirosława Bednarzak-Libera (MHPRL) – Fenomen Zofii Solarzowej.
Powstanie w lutym 1942 r. Ludowego Związku Kobiet i Zielonego Krzyża
Jak podkreślali uczestnicy spotkania, w odrodzonej Polsce międzywojennej kobiety coraz liczniej włączały się w działalność najpierw w organizacjach młodo wiejskich – Centralnym Związku Młodzieży Wiejskiej, a od 1928 roku w Związku Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej „Wici”, w których dziewczęta wiejskie znalazły swe miejsce dla wszechstronnej, społecznej i oświatowej działalności. Kuźnią kadr w wychowaniu społecznym dziewcząt były też w okresie międzywojennym uniwersytety ludowe.
Zaangażowanie kobiet w ruchu ludowym sprawiło, że po kampanii wrześniowej 1939 r. tworzyły się komórki konspiracyjnego ruchu ludowego. Wiciarki, siewiarki, członkinie SL przystąpiły na równi z mężczyznami do działalności niepodległościowej. Ich rola uwidoczniła się szczególnie przy powoływaniu konspiracyjnego SL „Roch” i organizacji zbrojnej ruchu ludowego – Batalionów Chłopskich. Kobiety kierowały w nich nie tylko wydziałami łączności i kolportażu, ale także organizowały zaplecze do walki zbrojnej i współdecydowały o sukcesach ludowego podziemia. Niezwykłym osiągnięciem kobiet było powołanie w lutym 1942 r. Ludowego Związku Kobiet i Zielonego Krzyża – organizacji samodzielnej, ale będącej autonomiczną częścią konspiracyjnego ruchu ludowego. W LZK łącznie z sanitariuszkami ZK działało i walczyło 20 tys. kobiet. Była to jedna z najliczniejszych organizacji.
Kobiety wiejskie, działaczki organizacji młodzieżowych „Wici” i „Siewu” oraz członkinie Stronnictwa Ludowego w warunkach konspiracji stworzyły niezwykle sprawną strukturę podziemną, bez której tajna działalność polityczna i zbrojna ruchu ludowego nie osiągnęłyby tak wielkich efektów. Zielony Krzyż – służba sanitarna zorganizowana dla potrzeb chłopskiej organizacji bojowej stała się pierwszą pomocą medyczną na zniszczonej wsi polskiej. LZK podniósł na wysoki poziom społeczną, oświatową i polityczną działalność kobiet w ruchu Ludowym.
Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego w lutym 1942 roku powołało Ludowy Związek Kobiet jako autonomiczną organizację ruchu ludowego, której struktura organizacyjno-terytorialna miała pokrywać się ze strukturą Stronnictwa Ludowego „Roch” i Batalionów Chłopskich. Tym samym organizacja kobiet wiejskich miała być samodzielną, ale zarazem nierozerwalną częścią podziemnego ruchu ludowego. Ponieważ działaczki LZK w znacznej części były jednocześnie członkiniami kierownictw politycznych SL „Roch” i komend Batalionów Chłopskich, następowało wzajemne przenikanie się struktur. W ten sposób miejsce i rola ruchu ludowego w podziemiu decydowała o roli i zasięgu działania LZK.
Cele LZK i struktura
Ludowemu Związkowi Kobiet przyświecały dwa zasadnicze cele: 1) wciągnięcie kobiet wiejskich do organizacji i szkolenia do bezpośredniej walki z okupantem; 2) szkolenie ideowe kobiet wiejskich dla przyszłej Polski Ludowej.
W celu sprawnego działania całego konspiracyjnego ruchu ludowego pod względem terytorialnym kraj został podzielony na okręgi. Było ich dziesięć: okręg I – Warszawa miasto, okręg II – woj. warszawskie, okręg III – woj. kieleckie, okręg IV – woj. lubelskie, okręg V – woj. łódzkie, okręg VI – woj. krakowskie, śląskie, zachodnia część woj. lwowskiego (po wojnie rzeszowskie), okręg VII – woj. białostockie, okręg VIII – woj. wołyńskie, okręg IX – wschodnia część woj. lwowskiego, woj. tarnopolskie i stanisławowskie, okręg X – woj. poznańskie i pomorskie.
Kierownictwo LZK na województwo warszawskie powołano wiosną 1943 roku w składzie: Wiktoria Dzieżkowa, Michalina Królowa „Justyna” i Jadwiga Stolarska-Łobodowa. Jesienią 1943 roku powołano odrębne kierownictwo LZK dla podokręgu „Wkra” w składzie: Elżbieta Płocharska „Łupina”, Maria Kowalska-Kocięda i Stefania Chojnacka „Olga”. Najliczniejsze struktury LZK rozwinęły się w powiecie garwolińskim, łowickim i mławskim. Do końca okupacji komórki terenowe LZK utworzono w 16 powiatach i 62 gminach.
Całą organizacją kobiecą kierował trzyosobowy zespół w składzie: Maria Szczawińska „Czarna Maria”, Anna Chorążyna „Hanka”, Weronika Tropaczyńska-Ogarkowa.
Kierownictwo LZK utworzyło osiem wydziałów, zajmujących się różnymi dziedzinami pracy podziemnej, ustanawiając ich zwierzchnictwo:
– Wydział Organizacyjny – Anna Chorążyna;
– Wydział Spółdzielczo-Gospodarczy – Hanna Ciekotowa i Wanda Bogdanowiczowa;
– Wydział Propagandy – Maria Szczawińska;
– Wydział Prasy i Wydawnictw – Weronika Tropaczyńska-Ogarkowa;
– Wydział Dziecka – Maria Babska, a po jej aresztowaniu Hanna Ciekotowa;
– Wydział Zdrowia i Opieki Społecznej – dr Henryk Gnoiński przy współpracy Marii Grajkowskiej;
– Wydział Kształcenia Kobiet – Władysława Hoszowska;
– Wydział Prawny – Barbara Matusowa.
Programowo-informacyjnym organem prasowym Ludowego Związku Kobiet był miesięcznik „Żywia” drukowany w Warszawie od lipca 1942 roku do lipca 1944 roku Jego redaktorem była Weronika Tropaczyńska-Ogarkowa. Od końca 1942 roku do pisma dołączany był dodatek dla dzieci pt. „Biedronka”, jedyne tego rodzaju wydawnictwo w okupowanych krajach Europy. Własny organ prasowy pt. „Wiadomości Kobiece” wydawało też kierownictwo LZK w okręgu krakowskim.
W 1943 roku Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego opracowało regulamin dla LZK, który precyzyjnie określał kierunki działalności:
„Kierownictwo Centralne LZK w składzie trzyosobowym powołane jest przez Kierownictwo Ruchu. Kierownictwo Centralne powołuje trzyosobowe Kierownictwo Wojewódzkie, a te z kolei trójki powiatowe. Trójki powiatowe mianują trójki gminne. Trójka na każdym szczeblu organizacyjnym ma następujący podział pracy, zlecony przez wyższe ogniwo organizacyjne:
- a) przewodnicząca trójki odpowiedzialna jest za całość pracy organizacyjnej na terenie działania trójki, w szczególności do niej należy strona organizacyjna komórek niższego rzędu, zwoływanie posiedzeń trójki, ewentualnie kasa trójki;
- b) kierowniczka sanitarna i gospodarcza;
- c) kierowniczka oświatowa i łączności (pisma, kurs korespondencyjny, zbieranie różnych danych statystycznych, książki itp.)
Formy pracy LZK
Do głównych form pracy LZK należała działalność oświatowo-wychowawcza, samokształceniowa i samopomocowa. Członkinie Związku organizowały biblioteki wiejskie, kursy korespondencyjne, szkoliły się na kursach-konferencjach.
Wśród podejmowanych zagadnień na pierwszy plan wysuwano sprawę opieki nad matką i dzieckiem na wsi. W czasie wojny miała się ona wyrazić w organizowaniu pomocy sąsiedzkiej dla matek rodzących czy wielodzietnych, dokształcaniu dzieci w wieku szkolnym z przedmiotów usuniętych ze szkół podstawowych, jak: historia Polski, geografia, literatura ojczysta. LZK miał także za zadanie wyszukiwanie wśród swych członkiń kandydatek na przyszłe położne i przedszkolanki, którym należało umożliwić ukończenie szkoły podstawowej, a w razie możliwości i gimnazjum w tajnym nauczaniu.
Wiele uwagi poświęcano opiece nad zdrowiem mieszkańców wsi. Członkinie LZK były obowiązane do współuczestniczenia propagandowego w walce z alkoholizmem, organizowały też pomoc sąsiedzką dla chorych i starców, propagowały zasady higieny osobistej wśród najbliższego otoczenia. Zagadnieniem do dyskusji na zebraniach członkiń czołówek i placówek była sprawa powszechnej służby zdrowia po wojnie, która objęłaby swą opieką także ludzi ze wsi.
Następnym działem pracy, którym organizacja kobieca na wsi starała się zainteresować swoje członkinie, były sprawy gospodarcze. Na zagadnienia te, poruszane wielokrotnie przed wojną przez kobiety należące do SL, a przede wszystkim do „Wici”, LZK zwrócił ponownie uwagę swych członkiń. Chodziło o rozbudzenie zainteresowania zmniejszeniem wysiłku fizycznego kobiet w gospodarstwie domowym, odciążeniem ich od prac polowych, o konkretne przedyskutowanie sprawy zorganizowania we wsiach piekarń, pralni, łaźni oraz zachęcenie do korzystania z wypożyczalni sprzętu gospodarskiego, zainicjowanego w czasie wojny w niektórych wsiach przez „Społem”.
Zainteresowanie kobiet wiejskich zagadnieniami, które mogłyby przyczynić się do polepszenia ich trudnego i ciężkiego życia, a także omówienie ich jeszcze w czasie wojny dawało nadzieję, że w wolnej Polsce kobiety wiejskie domagać się będą zelektryfikowania wsi, przeprowadzenia wodociągów, mechanizacji prac polowych, że nie będą się przeciwstawiać postępowi gospodarczemu na wsi, ale wprost przeciwnie – staną się inicjatorkami szybkiego wprowadzania ulepszeń technicznych, mogących ułatwić choć w skromnym stopniu ciężkie warunki życia na wsi.
Korespondencyjna Uczelnia Kobieca była swoistym fenomenem działalności konspiracyjnej i oświatowej LZK. Oparta została na wzorze „Konkursów dobrego czytania książki”, akcji czytelniczej prowadzonej z dobrym wynikiem przez ZMW RP w okresie międzywojennym.
Ogniwa LZK pełniły w konspiracji szereg ważnych funkcji oraz wykonywały odpowiedzialne zadania. Organizowały kwatery, wyżywienie, kolportowały prasę, organizowały „zielone świetlice” dla żołnierzy BCh. W czasie okupacji jako konkretne sprawy wymagające natychmiastowego działania LZK polecał swym członkiniom zajęcie się uciekinierami zarówno z zachodu, jak i ze wschodu Polski oraz troskę o rozlokowanie ich po wsiach, wysyłanie paczek aresztowanym członkom ruchu ludowego do obozów i więzień oraz organizowanie pomocy materialnej dla ich rodzin.
***
Kobiety zrzeszone w Ludowym Związku Kobiet zapisały chlubną kartę w najnowszych dziejach Polski – poprzez walkę o niepodległość kraju oraz postępową działalność społeczną i polityczną uwzględniającą awans cywilizacyjny całego polskiego społeczeństwa.