Rodzin zastępczych jest za mało, przez co dzieci zbyt długi czas spędzają w interwencyjnych placówkach opiekuńczo-wychowawczych – dotyczy to zwłaszcza dzieci poniżej 10. roku życia. W niektórych skontrolowanych powiatach nie zorganizowano ani jednego pogotowia rodzinnego, a w jednym z nich – żadnej zawodowej rodziny zastępczej. Obecny system pieczy zastępczej nad dziećmi w sytuacjach kryzysowych jest nieskuteczny i dopuszcza praktyki niezgodne z ustawą i z prawem dzieci do stabilnej opieki. Sytuacja wymaga naprawy systemowej.
Zapewnienie dzieciom pieczy zastępczej w rodzinach zastępczych, rodzinnych domach dziecka i placówkach opiekuńczo-wychowawczych należy do zadań własnych powiatu.Zadanie jest finansowane głównie przez powiaty przy współudziale gmin. W pieczy zastępczej przebywa w Polsce ponad 70 tysięcy dzieci. Co roku kilkanaście tysięcy nowych dzieci do wieku lat 18 trafia do pieczy zastępczej, a kilka tysięcy wraca do rodzin naturalnych.
Piecza zastępcza wynika głównie z racji dysfunkcyjności rodziny biologicznej(uzależnienie rodziców 41,7 proc., bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych 28,1 proc., przemoc w rodzinie 3,8 proc.). Piecza zastępcza z powodu sieroctwa dotyczy 4 proc. dzieci, półsieroctwa – 7,3 proc., a pobytu co najmniej jednego z rodziców za granicą w celach zarobkowych (tzw. eurosieroctwo) – 2,2 proc. dzieci.
Dziecko, któremu opieki nie może zapewnić rodzina biologiczna, trafia do jednej z dwóch form pieczy zastępczej – instytucjonalnej (ok. 25 proc.) lub rodzinnej (ok. 75 proc.). Odebranie dziecka rodzicom biologicznym lub opiekunom prawnym i umieszczenie w pieczy zastępczej odbywa się na podstawie postanowienia sądu. Wyjątkiem są sytuacje nadzwyczajne, gdy podejmuje się działania w trybie interwencyjnym, gdy zagrożone jest życie lub zdrowie dziecka – wówczas dziecko jest odbierane w trybie natychmiastowym, niezależnie od pory dnia i bez postanowienia sądu. Dotyczy to środowisk patologicznych, przemocowych, z uzależnieniami (alkohol, narkotyki, dopalacze). Zgodnie z prawem dzieci odebrane w trybie interwencyjnym powinny trafić do pogotowia opiekuńczego instytucjonalnego (od wieku 10 lat wzwyż) lub rodzinnego (do lat 10).
Kontrolę nad organizatorami rodzinnej pieczy zastępczej, rodzinami zastępczymi, osobami/rodzinami prowadzącymi rodzinne domy dziecka oraz placówkami opiekuńczo-wychowawczymi sprawuje zarząd powiatu za pośrednictwem powiatowego centrum pomocy rodzinie (PCPR) wraz z utworzonym w jego łonie zespołem ds. rodzinnej pieczy zastępczej.
PCPR, najczęstszy organizator pieczy zastępczej, podpisuje umowy z rodzinami zastępczymi i wypłaca im świadczenia i wynagrodzenia.
Organizator rodzinnej pieczy zastępczej w szczególności:
- rekrutuje kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej, rodziny zastępczej niezawodowej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka i kwalifikuje osoby kandydujące do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka;
- dokonuje okresowej oceny sytuacji dzieci przebywających w rodzinnej pieczy zastępczej;
- przedstawia staroście i radzie powiatu coroczne sprawozdanie z efektów pracy;
- zgłasza do ośrodków adopcyjnych informacje o dzieciach z uregulowaną sytuacją prawną w celu poszukiwania dla nich rodzin przysposabiających.
Powiat – poprzez PCPR lub innego organizatora pieczy zastępczej – także:
- kontroluje placówki opiekuńczo-wychowawcze,
- współpracuje z kierownikami tych placówek na rzecz unormowania sytuacji prawnej dzieci.
PCPR ma obowiązek przekazywania dyrektorowi placówki kompletu dokumentów dotyczących dziecka umieszczonego w placówce. Przedstawiciel PCPR powinien uczestniczyć w posiedzeniach zespołu ds. okresowej oceny sytuacji dziecka. PCPR wskazuje zazwyczaj sądowi rodzinnemu placówkę/rodzinę zastępczą, w której można umieścić dziecko. PCPR ma obowiązek zapewnienia koniecznej liczby rodzin zastępczych w powiecie i umożliwienia niezwłocznego przeniesienia dzieci poniżej 10. roku życia z pieczy instytucjonalnej do pieczy rodzinnej.
Doraźna pomoc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych typu interwencyjnego i w rodzinach zastępczych pełniących funkcję pogotowia rodzinnegozaspokaja tylko podstawowe potrzeby dzieci, nie zawsze w sposób zgodny z ustawą i standardami opieki i wychowania.