19 lutego 2025 r. w Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie odbyło się sympozjum naukowe pt. „Marszałek Maciej Rataj. Głos, którego nie uciszyły kule. 141. rocznica urodzin Macieja Rataja” połączone z wystawą pt. „Maciej Rataj 1884-1940”.

Wydarzenie zorganizowały: wydawnictwo Green Light Media, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie, Muzeum Niepodległości w Warszawie oraz JJ Promotion.

Partnerem wydarzenia był Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, zaś patronat honorowy objął wicepremier, minister obrony narodowej Władysław Kosiniak-Kamysz oraz Piotr Zgorzelski wicemarszałek Sejmu RP. Uroczystości w Warszawie poprzedziło złożenie przez wicemarszałka Sejmu Piotra Zgorzelskiego patrona honorowego wydarzenia hołdu Maciejowi Ratajowi i kwiatów na pomniku legendarnego marszałka Sejmu w Palmirach.

Wicepremier, minister obrony narodowej Władysław Kosiniak-Kamysz:  Maciej Rataj był człowiekiem wielu talentów i wspaniałej pracy dla ojczyzny

List od patrona honorowego uroczystości wicepremiera, ministra obrony narodowej Władysława Kosiniaka-Kamysza, skierowany do uczestników, odczytał redaktor Robert Matejuk. W piśmie tym wicepremier podkreślił m. in.: „W tym roku obchodzimy 141. rocznicę urodzin i 85. rocznicę męczeńskiej śmierci w Palmirach Macieja Rataja. Do historii odrodzonego państwa polskiego wpisał się jako jego „Ojciec Odnowiciel”. W naszej wdzięcznej pamięci trwa jako wzór państwowca, patrioty, demokraty i jeden z najwybitniejszych mężów stanu w dziejach Polski. W ruchu ludowym należy do naszej wielkiej trójcy legendarnych wprost postaci – obok Wincentego Witosa i Stanisława Mikołajczyka.

Był człowiekiem wielu talentów i wspaniałej pracy dla ojczyzny. Geniusz polityczny. Wicemarszałek i poseł Sejmu uchodzący za perłę polskiego parlamentaryzmu. Nauczyciel z darem pedagogicznym i jako minister – jeden z najwybitniejszych reformatorów systemu polskiej oświaty i szkolnictwa. Znakomity publicysta.  Wreszcie – patriota i działacz niepodległościowy oddany bez reszty Polsce.

Państwo zawsze stało w centrum uwagi Macieja Rataja, bez względu na to, jakie siły polityczne znajdowały się u władzy. Przyświecała jemu wizja państwa demokracji parlamentarnej, państwa ludowego, państwa sprawiedliwości społecznej. Mądrość i szlachetność, wiedza, postawa i osobowość oraz system wartości czynią z Macieja Rataja wzór człowieka o najwyższych standardach społecznych. Oby ludzi o tak wyjątkowych walorach jak najwięcej było w naszym kraju w różnych grupach społecznych i zawodowych.

Jako minister obrony narodowej chcę zwrócić szczególną uwagę na bezgraniczny patriotyzm Macieja Rataja. Gdy hitlerowska hekatomba II wojny światowej uderzyła w ojczyznę – Rataj nie wyjechał, nie zaszył się w bezpiecznym miejscu, nie poszedł na kompromis z najeźdźcą. Nie opuścił ojczyzny i ludowców. Zaangażował się w działalność niepodległościową”.

Wicemarszałek Sejmu RP Piotr Zgorzelski:  Maciej Rataj wyznaczał standardy polskiego parlamentaryzmu

Specjalny list do uczestników sympozjum naukowego skierował również patron honorowy wicemarszałek Sejmu Piotr Zgorzelski. W liście czytamy m. in. „Sto czterdzieści jeden lat temu narodził się człowiek, który swoją mądrością i niezłomnością wyznaczał standardy polskiego parlamentaryzmu. Maciej Rataj – marszałek Sejmu w czasach, gdy Polska dopiero uczyła się demokracji, polityk, który władzy nie traktował jako przywileju, lecz jako służbę. Człowiek, który nie pytał, co jest wygodne, ale co jest słuszne.

Mieli go uciszyć strzałem. Uwierzyli, że jeśli zgładzą człowieka, zabiją jego myśl. Że jeśli rozstrzelają ciało, unieważnią jego dziedzictwo. Że jeśli rzucą w leśny dół w Palmirach, nikt już nie usłyszy jego głosu.

Jakże bardzo się pomylili.

Bo Maciej Rataj nie przestał mówić. Kiedy Polska znów znalazła się pod okupacją, jego ideały przetrwały w sercach tych, którzy podjęli walkę. W strukturach Polskiego Państwa Podziemnego, w ramach konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego „Roch”, wśród żołnierzy Batalionów Chłopskich, którzy nieśli jego testament w leśnych oddziałach oporu. Choć jego życie zakończyło się w Palmirach w 1940 roku, jego duch walczył dalej – w partyzanckich bitwach, w konspiracyjnych naradach, w każdym akcie oporu wobec tyranii.

To on pokazał nam, że polityka to nie walka o władzę, lecz troska o ludzi. Że demokracja nie jest dana raz na zawsze – trzeba jej strzec. Że siła państwa nie tkwi w sile jednostek, ale w mądrości wspólnoty.

Dziś, każdego 19 lutego, Maciej Rataj odradza się na nowo. W naszej pamięci. W wartościach, które wyznajemy. W decyzjach, które podejmujemy. Jest wszędzie tam, gdzie rozum wygrywa z krzykiem, odpowiedzialność z demagogią, służba z egoistyczną ambicją.

Dziękuję Państwu – organizatorom i uczestnikom tego sympozjum – że wciąż wsłuchujecie się w jego głos. Że nie pozwalacie, by ucichł. Bo dopóki Maciej Rataj żyje w naszej pamięci i w naszej pracy dla Polski, dopóty kule w Palmirach pozostają jedynie nieudanym zamachem na jego idee”.

„Maciej Rataj. Przywódca Ruchu Ludowego. Zapomniany mąż stanu II Rzeczypospolitej”

Dr Tadeusz Skoczek dyrektor Muzeum Niepodległości w Warszawie przybliżył zebranym pozycję wydawniczą Muzeum pt. „Maciej Rataj. Przywódca Ruchu Ludowego. Zapomniany mąż stanu II Rzeczypospolitej” autorstwa Mariana M. Drozdowskiego.  – Maciej Rataj to polski polityk, marszałek Sejmu i zastępujący prezydenta RP, działacz ludowy i publicysta. Życiorys Rataja, urodzonego 19 lutego 1884 roku we wsi Chłopy, jest przykładem awansu chłopskiego syna do wielkiej polityki. Autor przedstawia drogę do politycznej kariery na tle ówczesnej sytuacji w kraju, ukazuje jego rolę jako przywódcy ruchu ludowego, męża stanu i obrońcy polskiego etosu obywatelskiego. Wartości, którym ten wytrawny polityk i mąż stanu był wierny przez całe swoje życie, troska o niepodległość Rzeczypospolitej i jej utrzymanie, spowodowały jego aresztowanie przez gestapo w 1939 roku i doprowadziły do tragicznej śmierci. Zginął 21 czerwca 1940 roku, rozstrzelany w masowej egzekucji w Palmirach – zaznaczył dr Tadeusz Skoczek.

Podczas wystąpienia dyrektor przedstawił zebranym plan wydarzeń przygotowanych przez Muzeum Niepodległości na najbliższe tygodnie. Zaprosił również na pokaz filmu dokumentalnego pt. „Po co ci te chłopy. Rzecz o Karolu Lewakowskim” w reżyserii Marka Maldisa, produkcji TVP S.A.

Rataj bronił demokracji, dumy i czci chłopa polskiego oraz niepodległej Polski

Gospodarz Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego dr Janusz Gmitruk wygłosił referat pt. „Miejsce i rola Macieja Rataja w 130.letniej historii ruchu ludowego”. – Ten ludowiec był „perłą polskiego parlamentaryzmu”, najlepszym marszałkiem Sejmu II Rzeczypospolitej. Dwukrotnie pełnił funkcję prezydenta państwa. Pierwszy raz po śmierci Gabriela Narutowicza, drugi raz po rezygnacji Stanisława Wojciechowskiego po zamachu majowym. Również dwa razy był wybierany do pełnienia obowiązków prezesa Stronnictwa Ludowego (SL). W latach 30. XX w. obok Wincentego Witosa był ten polityk niekwestionowanym przywódcą ruchu ludowego.

Rataj związał się ideowo z ruchem ludowym, co było jego najlepszym wyborem życiowym. W niepodległej ojczyźnie szybko rozkwitł jego talent polityczny. Niewątpliwie sprzyjała mu aktywność ludowców z Królestwa Polskiego, z którymi związał na długie lata swoje losy. Szybko osiągnął kolejne szczeble w politycznej i państwowej karierze.

Dzień 10 lutego 1919 r. – był przełomowym w życiu Rataja. Po zakończonej sukcesem kampanii parlamentarnej uzyskał z ramienia Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” mandat poselski do Sejmu Ustawodawczego (1919–1922). Od tego dnia z wrodzonym poczuciem rzetelności i odpowiedzialności za sprawy narodu, stanął do budowy odrodzonego Państwa. W kolejnych latach był posłem z Polskiego Stronnictwa „Piast” do Sejmu RP I (1922–1927), II (1928–1930) i III kadencji (1930–1935). Będąc posłem, nie tylko aktywnie działał w różnych komisjach sejmowych, ale także objął urząd marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji. Sprawując tę funkcję do roku 1928, dwukrotnie – w roku 1922, po zabójstwie Gabriela Narutowicza, a następnie w roku 1926, po ustąpieniu Stanisława Wojciechowskiego – pełnił obowiązki Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wykazując w tych trudnych dla Polski chwilach wiele taktu i wyczucia politycznego.

Ludowy inteligent, dumny chłop związany ze swą społeczną klasą, z której się wywodził, był parlamentarzystą przez 16 lat. Był dobrym administratorem, spełniał się w działalności gremiów sprawujących władzę wykonawczą. W okresie 1-23 lipca 1920 r. wchodził w skład Rady Obrony Państwa. Został także mianowany ministrem wyznań religijnych i oświecenia publicznego (24 lipca 1920-13 września 1921) w rządzie Obrony Narodowej Wincentego Witosa, przez pewien czas kierował również resortem kultury (11 lipca-13 września 1921).

Rola Rataja w dziejach ruchu ludowego była tym bardziej znacząca, iż był politykiem ludowym, który po niemieckiej agresji na Polskę nie załamał się, pozostał w kraju i podjął walkę z niemieckim agresorem. Był jednym z tych, którzy w chwili próby dla państwa polskiego i dla politycznego ruchu chłopskiego stawał na wysokości zadania, broniąc demokracji, dumy i czci chłopa polskiego oraz niepodległej Polski.

Rataj był gorącym rzecznikiem jedności wśród ludowców

Dr Mateusz Ratyński  podjął temat pt. „Maciej Rataj jako prezes Stronnictwa Ludowego”. – Swoją karierę polityczną związał Maciej Rataj w 1920 r. z partią Wincentego Witosa – Polskim Stronnictwem Ludowym „Piast”. Zasiadał we władzach naczelnych i był członkiem Rady Naczelnej oraz wiceprezesem Zarządu Głównego „Piasta”. W rozbitym politycznie ruchu ludowym był gorącym rzecznikiem jedności wśród ludowców, jednym z konstruktorów jego zjednoczenia 15 marca 1931 r. Uważał, że reprezentanci najliczniejszej części narodu – chłopów – powinni zająć w państwie należną im, czołową pozycję i w sposób decydujący oddziaływać na sprawy narodu. Stąd wiele wysiłku i pracy wkładał w doprowadzenie do jedności politycznej ruchu ludowego, a następnie – po zjednoczeniu – w rozbudowę Stronnictwa Ludowego, w umocnienie jego siły ideologicznej, programowej i organizacyjnej. Stał się następnie jednym z czołowych działaczy Stronnictwa, a podczas nieobecności przebywającego na emigracji Wincentego Witosa od 1935 r. stał na jego czele, pełniąc obowiązki prezesa Naczelnego Komitetu Wykonawczego. W okresie kierowania przez Macieja Rataja Stronnictwem Ludowym doszło do zwiększenia jego liczebności, do nadania mu charakteru nowoczesnej partii politycznej o demokratycznej strukturze i jasnym, dojrzałym programie działania. Wieś polska – upośledzona gospodarczo i zacofana – stała się w przededniu II wojny światowej silna swą polityczną jednością i wolą walki o należny jej udział w decydowaniu o sprawach państwa i narodu – ocenił dr Mateusz Ratyński.

Dzięki swojej pracy społecznej ludowiec poznał szereg wybitnych polityków

Dr Mirosława Bednarzak-Libera zaprezentowała referat połączony z prezentacją pt. „Od Galicji do Królestwa Polskiego. Droga Macieja Rataja do wielkiej polityki”. – Od wczesnego dzieciństwa młody Rataj dzielił czas między pomoc rodzicom w gospodarstwie oraz zabawy i naukę. Wyrabiały się w nim poczucie odpowiedzialności za bliskich, a także chęć samokształcenia. To drugie było szczególnie istotne dla Wojciecha Rataja, który pokazywał ukochanemu jedynemu synowi świat i zarazem wiele od niego wymagał.

W okresie gimnazjalnym Maciej borykał się z trudnymi warunkami materialnymi. Ze zrozumiałych przyczyn młody chłopak nie otrzymywał wsparcia finansowego z domu. Na szczęście ówczesny system przewidywał ulgi dla gorzej sytuowanych, a dla „celujących” uczniów, do których należał przyszły marszałek sejmu – także specjalne stypendia. Od najmłodszych lat Maciej musiał zarabiać na swoje utrzymanie, głównie udzielając korepetycji kolegom. Znajdował też czas na uczestnictwo w działalności kółek samokształceniowych, dzięki czemu zaprawiał się w dyskusji i poszerzając swoje poglądy. Zainteresowania społeczne i polityczne rozwinęły się u Rataja podczas studiów w zakresie filologii klasycznej, które odbył na Uniwersytecie Lwowskim w latach 1904–1908. Pracował wówczas w organizacji młodzieży akademickiej Bratnia Pomoc oraz w kole Towarzystwa Szkoły Ludowej im. Tadeusza Kościuszki. Organizacje te skupiały studiującą młodzież pochodzenia chłopskiego o postępowych i niepodległościowych przekonaniach. Dodatkowo, jako współpracownik „Przyjaciela Ludu”, Rataj został działaczem Polskiego Stronnictwa Ludowego. W 1913 roku, po rozłamie w stronnictwie, opowiedział się po stronie PSL „Piast”, kierowanego przez Wincentego Witosa i Jakuba Bojkę. Dzięki swojej pracy społecznej ludowiec poznał szereg wybitnych polityków i mężów stanu z różnych opcji ideowych; wiele lat później miał sposobność współpracować z nimi na forum parlamentu i rządu – zaznaczyła dr Mirosława Bednarzak.

Maciej Rataj był pierwszym naczelnym redaktorem „Zielonego Sztandaru”

Redaktor Robert Matejuk przedstawił referat pt. „Zielony Sztandar”. Kontynuujemy misję Macieja Rataja”. – Rataj był znakomitym publicystą, pisał lekko, precyzyjnie z dużym przekonaniem. Początkowo współpracował z różnymi czasopismami. Publikował artykuły i wywiady oraz materiały informacyjne m.in. w „Gazecie Zamojskiej”, „Ludowcu”, „Kurierze Lwowskim”, „Woli Ludu”. Pisał pod pseudonimem Michał Bartosz i Maciej Chłopecki lub inicjałami M.R. Od marca 1931 r. (do roku 1939) był nie tylko naczelnym redaktorem „Zielonego Sztandaru”, głównego organu Stronnictwa Ludowego, ale również jego wydawcą i autorem wielu artykułów. „Zielony Sztandar” powołany został jako organ prasowy Stronnictwa Ludowego, utworzonego 15 marca 1931 r. z połączenia Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast”, Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” i Stronnictwa Chłopskiego. Jego pierwszy numer ukazał się z datą 19 kwietnia 1931 r. w nakładzie 20 tysięcy egzemplarzy, w cenie 20 groszy za egzemplarz. W artykule redakcyjnym program pisma ujęto następująco: „Zadania, które sobie stawiamy, dają się ująć w kilku słowach: obrona moralnych, politycznych i gospodarczych interesów wsi…”.

Wybór Macieja Rataja na redaktora naczelnego „Zielonego Sztandaru” nadał periodykowi odpowiednią rangę polityczną, był on bowiem postacią znaną, o niekwestionowanym autorytecie zarówno w ruchu ludowym, jak i na scenie politycznej II RP. Chociaż „Zielony Sztandar” borykał się z poważnymi problemami finansowymi i wydawany był w skromnym nakładzie 3-5 tys. egzemplarzy, odegrał rolę daleko większą niż wynikałoby to z jego nakładu. Pismo to czytywane było przez członków SL na zebraniach organizacyjnych i przekazywane z rąk do rąk w wiejskich chatach. W latach 1931-1939 stanowiło główny środek łączności między kierownictwem ruchu ludowego a masami członkowskimi i sympatykami Stronnictwa – podkreślił Robert Matejuk. 

Maciej Rataj –  najwybitniejszy polityk ruchu ludowego w okresie międzywojennym.

Andrzej Sowa, historyk i popularyzator historii, dziennikarz naukowy Polskiego Radia specjalizujący się w tematyce historycznej, autor audycji (w tym słuchowisk) radiowych oraz książek o tematyce historycznej, a także wykładowca szkół dziennikarskich przybliżył zebranym postać Macieja Rataja w kontekście swojej działalności dziennikarskiej. Redaktor uznał Macieja Rataja za najwybitniejszego polityka ruchu ludowego w okresie międzywojennym.

Podczas wystąpienia Andrzeja Sowy odtworzono zebranym obszerny fragment znakomitej audycji jego autorstwa z cyklu: „Na historycznej wokandzie” prezentowanej na falach Polskiego Radia.  W odtwarzanym odcinku „O karierze politycznej Macieja Rataja” dyskutowali wybitni historycy: dr Janusz Gmitruk i dr Janusz Osica w 1998 roku.

Zasługi Macieja Rataja dla Polski

Długa jest lista doniosłych zasług Rataja dla odradzającej się Polski. Wymieńmy najistotniejsze:

• Sprawując funkcję Marszałka Sejmu do roku 1928, dwukrotnie – w roku 1922, po zabójstwie Gabriela Narutowicza, a następnie w roku 1926, po ustąpieniu Stanisława Wojciechowskiego – pełnił obowiązki Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Wtedy to dwukrotnie uchronił Polskę przed wojną domową dążąc do pojednania narodowego.
• W pierwszym parlamencie odrodzonej Polski pracował w komisjach: oświaty, spraw zagranicznych i konstytucyjnej. W tej ostatniej pełnił funkcję wiceprzewodniczącego, a następnie przewodniczącego, w dużym stopniu przyczyniając się do opracowania Konstytucji Marcowej (1921) i nowej ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu (1922).
• W koalicyjnym rządzie Wincentego Witosa jako minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego odegrał wielką rolę w rozwoju szkolnictwa powszechnego. Był autorem projektu ustawy – która miała doniosłe znaczenie dla wsi – o zakładaniu i utrzymywaniu powszechnych szkół podstawowych. Opracował zasady dokształcania nauczycieli niewykwalifikowanych, powołując w tym celu Państwowy Instytut Pedagogiczny i Akademię Techniczną. Za kadencji ministra Rataja powstała Komisja Pedagogiczna, której zadaniem było przygotowanie podstaw rozwoju polskiej nauki o wychowaniu narodowym.
• Powołał do życia Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego i nadał podziemnej działalności chłopów nie tylko kierownictwo, ale także strukturę organizacyjną oraz podstawy konspiracyjnego działania. Angażując się w budowę ponad partyjnych, ogólnopolskich struktur politycznych był Rataj także współtwórcą zrębów Podziemnego Państwa Polskiego.

Fot. Natalia Roś (MHPRL), JJ,RM