Powstanie kościuszkowskie na Mazowszu
17 kwietnia 2024 r. w Warszawie odbyła się sesja naukowa pt.: „Powstanie kościuszkowskie na Mazowszu” połączona ze składaniem kwiatów pod pomnikiem Tadeusza Kościuszki oraz uroczystym przemarszem uczestników z 230. metrową biało-czerwoną flagą do Grobu Nieznanego Żołnierza. W wydarzeniu liczny udział wzięła młodzież ze szkól na terenie Mazowsza.
Partnerem wydarzenia był Samorząd Województwa Mazowieckiego Mazowsze serce Polski. Organizatorami wydarzenia jest Muzeum Niepodległości w Warszawie, Wszechnica Kościuszkowska, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie, wydawnictwo Green Light Media oraz czasopismo Zielony Sztandar.
Podczas uroczystości Mazowiecki Urząd Marszałkowski reprezentował Zbigniew Czaplicki – pełnomocnik Zarządu Województwa ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych oraz Witold Prandota.
Idea
Podejmując inicjatywę „Powstanie kościuszkowskie na Mazowszu” wydawnictwo Green Light Media chciało przybliżyć polskiemu społeczeństwu bohatera narodowego Polski i USA, który stał się legendą i przedmiotem kultu. Jest symbolem niepodległościowych dążeń Polaków i emancypacji chłopów. Wzorem osobowym, na którym orędownicy idei niepodległości pragnęli wychować społeczeństwo polskie. Już dla wielu współczesnych mu rodaków był uosobieniem niezawisłości i sprawiedliwości, nieugiętym rzecznikiem przekształcenia stosunków społecznych. Popularność wśród potomnych zawdzięcza Kościuszko przede wszystkim roli, jaką odegrał w insurekcji 1794 r. Przez pryzmat powstania patrzyli nań wszyscy, widząc w nim ostatniego obrońcę upadającej Polski. Sława i chwała Tadeusza Kościuszki, to nie tylko Racławice i chłopscy kosynierzy, bitwa pod Dubienką, zdolności dowódcze wodza insurekcji 1794 r. To także obywatelska wrażliwość Naczelnika na chłopską krzywdę. Tradycja czynu racławickiego miała szczególne znaczenie w kształtowaniu świadomości narodowej chłopów. Prasa ludowa uroczyście obchodziła 100. rocznicę insurekcji w 1894 r. Z wielu listów i korespondencji nadesłanych do „Przyjaciela Ludu” z okazji obchodu rocznic kościuszkowskich przebijała duma z tego, iż to właśnie chłopi w najbardziej krytycznych dla Polski momentach brali udział w obronie jej niepodległości. Kościuszko tak naprawdę był symbolem rozpoczęcia polskiej walki o niepodległość i przeciwstawienia się utracie niepodległości. Przypominanie takiej postaci, jak Tadeusz Kościuszko jest naszym obowiązkiem. Dla każdego świadomego Polaka jest to rodzaj imperatywu. Dla Mazowsza Kościuszko jest bardzo ważny choćby dlatego, że Maciejowice są przecież w granicach naszego województwa. Pamiętamy o tym niezwykłym bohaterze.
Wydarzenie
Zobacz materiał: regiony.tvp.pl
Uroczystość, z udziałem Asysty Wojskowej z Pułku Reprezentacyjnego Wojska Polskiego, rozpoczęła się od składania kwiatów pod pomnikiem Tadeusza Kościuszki (Plac Żelaznej Bramy w Warszawie). Hołd wielkiemu Polakowi oddała delegacja Samorządu Województwa Mazowieckiego, jego instytucje (Muzeum Niepodległości i Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego), delegacja Prezydenta m.st. Warszawy, przedstawiciele Polskiej Fundacji Kościuszkowskiej, wydawnictwa Green Light Media, a także młodzież z mazowieckich szkół – blisko 250 osób z ok. 350 uczestników spotkania. W tym: XXXVII L.O. im. Stanisława Kostki Potockiego w Warszawie – ok. 200 osób, klasy III C, III A, III E. Szkoła Podstawowa im. T. Kościuszki w Długosiodle – 8 osób. Zespół Szkół im. Piotra Wysockiego – 36 osób. Szkoła Podstawowa im. Juliusza Słowackiego Nr 267 – 10 osób.
Wśród uczestników byli też goście z Białorusi: Yuri Ustin – pisarz powieści o tematyce kościuszkowskiej w Mińsku na Białorusi, reprezentant Stowarzyszenia Szlachty Mińskiej oraz Leonid Nestarczuk – prezes Fundacji Kościuszkowskiej w Brześciu na Białorusi.
Obecny był Bogdan Zalewski – prezes Fundacji Pierwszej Rzeczypospolitej im. T. Kościuszki w Sosnowicy, zaś Stowarzyszenie Instytut Kresów Rzeczypospolitej reprezentował przewodniczący Zygmunt Grochowski i prof. dr hab. Romuald Turkowski, a Fundację 301 PINE STREET – dr Adam Bochenek.
Pod pomnikiem narodowego bohatera dr Leszek Marek Krześniak prezes Polskiej Fundacji Kościuszkowskiej przedstawił kulisy insurekcji kościuszkowskiej, której 230. rocznicę w tym roku obchodzimy. Odczytał również okolicznościowy list wicepremiera i ministra obrony, prezesa PSL Władysława Kosiniaka-Kamysza skierowany do uczestników uroczystości. W liście czytamy: „W tych trudnych dla naszego Narodu czasach przełomu wieków XVIII i XIX Tadeusz Kościuszko był postacią wyjątkową – oddany Polsce patriota i żołnierz, który zdobywał doświadczenie między innymi na polach bitew wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Kiedy Ojczyzna znalazła się w opałach, nie wahał się wziąć na siebie odpowiedzialności i w 1774 poprowadził Polaków do walki przeciw zaborcom”. Wicepremier podziękował również za „zaangażowanie oraz pracę na rzecz propagowania świadomości historycznej, to dowody przywiązania do wartości jakie reprezentował sobą Kościuszko”.
Następnie z Palcu Żelaznej Bramy uczestnicy przedefilowali do Grobu Nieznanego Żołnierza. Młodzież szkolna niosła ulicami Warszawy 230. metrową flagę narodową nawiązującą do rocznicy insurekcji. Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie, to miejsce niemal święte dla Polaków. Wiecznie płonący ogień na tym Grobie, to symbol wdzięczności wobec przeszłych pokoleń, które nie pytając po co i za ile, walczyły o to, co najświętsze w życiu ludzi, narodów i państw, czyli o wolność.
W dalszej części wydarzenia biorący udział w wydarzeniu przemieścili się do Muzeum Niepodległości, al. Solidarności 62 w Warszawie, gdzie młodzieży szkolnej zapewniono możliwość zwiedzania, a starsi uczestnicy obchodów udali się na sesję naukową.
Sesja naukowa
Cała sesja naukowa pt. „Powstanie kościuszkowskie na Mazowszu”, obejrzyj na: youtube
W Muzeum Niepodległości – Pałac Przebendowskich/Radziwiłłów, al. Solidarności 62 w Warszawie uczestnicy sesji wygłosili następujące referaty: dr Janusz Gmitruk (MHPRL), „Tadeusz Kościuszko bohater dwóch narodów”; dr Tadeusz Skoczek (MN), „Insurekcja warszawska”; dr Leszek Marek Krześniak (WK), „Bitwa pod Maciejowicami utracone nadzieje”; prof. dr hab. Romuald Turkowski (MHPRL), „Udział ludowców Królestwa Polskiego w obchodach 100. rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki w 1917 roku”; dr Krzysztof Jabłonka (WK), „O insurekcjach na Mazowszu w 1794 roku”; Robert Matejuk („Zielony Sztandar”), Tadeusz Kościuszko na łamach „Zielonego Sztandaru”.
dr Janusz Gmitruk dyrektor
Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego
Tadeusz Kościuszko – symbol
niepodległościowych dążeń Polaków i emancypacji chłopów
Tadeusz Andrzej Bonawentura Kościuszko urodził się 4 lutego 1746 r. w miejscowości Mereczowszczyzna koło Kossowa na Polesiu. Był najmłodszym dzieckiem w średniozamożnej szlacheckiej rodzinie miecznika brzeskiego, pułkownika 3. Pułku Przedniej Straży Buławy Polnej Litewskiej – Ludwika Tadeusza Kościuszki i Tekli z Ratomskich. Miał brata i dwie siostry.
Naukę rozpoczął w 1755 r. w Kolegium Pijarów w Lubieszowie. Po śmierci ojca powrócił do domu w 1760 r. Dziedzicem skromnego rodzinnego majątku miał zostać starszy brat Józef, Tadeusz wybrał wiec karierę wojskowego. Gdy w roku 1765 r. w Warszawie założona została przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego państwowa Szkoła Rycerska, został jej kadetem, a potem będąc wyróżniającym się absolwentem – instruktorem.
W 1769 r. Kościuszko jako królewski stypendysta wyjechał do Paryża, gdzie pogłębiał wiedzę, m.in. w Akademii Wojskowej szwoleżerów gwardii królewskiej w Wersalu. Podczas pięcioletniego pobytu we Francji kształtowały się jego przekonania polityczne i społeczne.
Do kraju powrócił w 1775 r., trzy lata po pierwszym rozbiorze Polski dokonanym przez Rosję, Austrię i Prusy. Po bezskutecznych próbach zatrudnienia się w wojsku polskim jeszcze w tym samym roku wyjechał do Drezna, by tam wstąpić do służby na dworze saskim lub w armii. Rozczarowany niepowodzeniem udał się do Paryża, gdzie dowiedział się o wojnie Ameryce, gdzie brytyjskie kolonie podjęły walkę z Królestwem o swoją odrębność i niezależność.
Bezzwłocznie udał sie za ocean i tam jako ochotnik podjął służbę w armii amerykańskiej. W latach 1775-1782był uczestnikiem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Jako utalentowany pułkownik inżynier, wyróżnił się m.in. przy oblężeniu Saratogi (1777), obwarowaniu West Point (1778–1780), oblężeniu Ninety Six (1781).
W uznaniu zasług w 1783 r. uchwałą Kongresu Tadeusz Kościuszko został awansowany na generała brygady armii amerykańskiej. Otrzymał też specjalne podziękowanie, nadanie gruntu oraz znaczną sumę pieniędzy, którą postanowił przeznaczyć na wykupienie wolności i kształcenie Murzynów. Swój amerykański majątek powierzył Thomasowi Jeffersonowi, którego uczynił wykonawcą testamentu. Współtowarzysze walki przyjęli Kościuszkę jako jednego z trzech cudzoziemców do Towarzystwa Cyncynatów, założonego przez najbardziej zasłużonych oficerów.
Będąc w Ameryce Kościuszko bardzo interesował się wydarzeniami w kraju, gdzie zaczynały rysować się zmiany w życiu politycznym, i w 1784 r. postanowił wrócić do Polski. Po podjęciu dzieła naprawy Rzeczypospolitej przez Sejm Czteroletni (1788–1792), jedną z jego pierwszych uchwał było podniesienie liczby wojska do 100 tysięcy. Dla Kościuszki otwarła się szansa kariery wojskowej w armii polskiej. W 1789 r. otrzymał podpisaną przez króla nominację na generała majora wojsk koronnych.
Gdy dążenia Polaków do wzmocnienia ojczyzny wywołały niepokój Rosji oraz Prus, Kościuszko brał aktywny udział w przygotowaniach do spodziewanej interwencji. Na początku maja 1792 r. dokonana została reorganizacja wojsk polskich. Wodzem armii koronnej, liczącej około 17 tys. żołnierzy, król mianował księcia Józefa Poniatowskiego. Dowódcą jednej z trzech dywizji, tworzących armię koronną, został Tadeusz Kościuszko.
W wojnie polsko-rosyjskiej 1792 r. podjętej w obronie Konstytucji 3 maja Kościuszko przyczynił się do zwycięstwa pod Zieleńcami i odznaczył jako dowódca pod Dubienką (awansowany na generała lejtnanta). Po kapitulacji Stanisława Augusta Poniatowskiego protestował, podał się do dymisji i emigrował do Saksonii, gdzie uczestniczył w przygotowaniach i opracował koncepcję organizacji powstania narodowego. Czynił też zabiegi o pomoc Francji (1793).
W związku z niepomyślnym rozwojem wydarzeń w kraju zdecydował się na rozpoczęcie insurekcji. Jako Najwyższy Naczelnik z władzą dyktatorską Tadeusz Kościuszko 24 marca 1794 r. na rynku w Krakowie złożył przysięgę narodowi:
„Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu narodowi polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowolności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi dopomóż Panie Boże i niewinna Syna Twego Męko!”
Jako przywódca powstania przeciw Rosji i głównodowodzący po amerykańskich doświadczeniachzreformował armię polską, wprowadzając w niej kilka innowacji: współdziałanie broni, wojsk regularnych z oddziałami improwizowanymi (pospolite ruszenie). Novum było wprowadzenie jednostek ruchomej milicji chłopskiej – kosynierów, a także utworzenie pierwszych oddziałów strzelców celnych – prekursorów snajperów. Z powodzeniem stosował też nowatorskie fortyfikacje polowe.
Szansę powodzenia widział w walce całego narodu, także uwolnionych od pańszczyzny chłopów. Był współautorem – wraz z Hugonem Kołłątajem i Ignacym Potockim – Uniwersału połanieckiego, ogłoszonego 7 maja 1794 r., znoszącego poddaństwo osobiste chłopów i ograniczające pańszczyznę. Uniwersał ten postanawiał, że „lud podług prawa zostaje pod opieką rządu krajowego i że osoba wszelkiego włościanina jest wolna”. Chłopi przyjęli to z wielką radością i nadzieją. Odpowiedzią był ich udział w powstańczych oddziałach. Zgłaszali się do oddziałów powstańczych na terenie całego kraju, gdzie – jak się ocenia – działało około 800 oddziałów włościańskich. Wtedy po raz pierwszy na ich sztandarach pojawiło się hasło „Żywią i bronią”.
Tadeusz Kościuszko rozbił 4 kwietnia 1794 r. oddziały rosyjskie pod Racławicami. Choć z militarnego punktu widzenia zwycięstwo to było jedynie epizodem wojny polsko-rosyjskiej, bitwa racławicka odegrała rolę niezwykle ważną. Była pierwszą zwycięską walką, która mocno wpłynęła na morale Polaków i stała się sygnałem do podjęcia walki na terenie całej Rzeczypospolitej. Na polach Racławic po stronie polskiej objawiło się też nowe wojsko. Obok żołnierza regularnego pojawili się chłopi uzbrojeni tylko w kosy i piki, w ramach świeżo tworzonej milicji. Właśnie ci niewyszkoleni chłopi stanowili w bitwie racławickiej główną siłę uderzeniową.
Największym sukcesem militarnym Kościuszki w tej wojnie była obrona Warszawy (lipiec–wrzesień), lecz insurekcja ze względu na przewagę sił rosyjskich skazana była na niepowodzenie. Ciężko ranny pod Maciejowicami Naczelnik został wzięty do niewoli i uwięziony w Twierdzy Petropawłowskiej w Petersburgu. Zwolniono go w 1796 r., po złożeniu carowi Pawłowi I Romanowowi przysięgi wiernopoddańczej, co było ceną za uwolnienie z rosyjskich więzień i łagrów 20 000 Polaków. Kościuszko musiał także przyrzec, że nie wróci do Polski.
Wyjechał najpierw do Stanów Zjednoczonych, a od połowy 1798 r. przebywał we Francji, gdzie wspierał tworzenie Legionów Polskich i przystąpił do Towarzystwa Republikanów Polskich. Nie ufając Napoleonowi I, odmówił współpracy; podobnie jak nie chciał współpracować z Aleksandrem I, gdy ten nie przyjął warunków odbudowania Polski na zasadach republikańskich (1815).
Pod koniec życia Tadeusz Kościuszko zamieszkał w Szwajcarii, gdzie zmarł w Solurze 15 października 1817 r. W 1818 r. trumna z zabalsamowanym ciałem została sprowadzona do kraju i 23 czerwca uroczyście złożona w krypcie św. Leonarda na Wawelu. Oddzielnie zabalsamowane serce Tadeusz Kościuszko zapisał w testamencie Emilii, córce przyjaciela Franciszka Ksawerego Zeltnera. W setną rocznicę insurekcji kościuszkowskiej dzięki zabiegom twórców Narodowego Muzeum Polskiego w Rapperswilu (w Szwajcarii) urna z narodową pamiątka stała się własnością Polski. W 1897 r. odbyła sie uroczystość złożenia serca Tadeusza Kościuszki w specjalnie wzniesionym mauzoleum w tym muzeum. W 1927 r. sprowadzona została do Polski uchwałą Sejmu RP. Obecnie serce Naczelnika spoczywa w urnie na Zamku Królewskim w Warszawie.
Bohater narodowy Polski i USA – stał się legendą i przedmiotem kultu. Jest symbolem niepodległościowych dążeń Polaków i emancypacji chłopów. Wzorem osobowym, na którym orędownicy idei niepodległości pragnęli wychować społeczeństwo polskie. Już dla wielu współczesnych mu rodaków był uosobieniem niezawisłości i sprawiedliwości, nieugiętym rzecznikiem przekształcenia stosunków społecznych.
Popularność wśród potomnych zawdzięcza Kościuszko przede wszystkim roli, jaką odegrał w insurekcji 1794 r. Przez pryzmat powstania patrzyli nań wszyscy, widząc w nim ostatniego obrońcę upadającej Polski. Sława i chwała Tadeusza Kościuszki, to nie tylko Racławice i chłopscy kosynierzy, bitwa pod Dubienką, zdolności dowódcze wodza insurekcji 1794 r. To także obywatelska wrażliwość Naczelnika na chłopską krzywdę.
Pamięć o Racławicach i postanowieniach Uniwersału połanieckiego przekazywane z pokolenia na pokolenie przetrwała dziesięciolecia. Tradycja kultu Kościuszki wśród chłopów była głęboko zakorzeniona. Jego portrety umieszczano w chłopskich izbach obok świętych obrazów. Piosenki o Kościuszce, Głowackim i kosynierach zadomowiły się w wiejskim folklorze.
W latach 1820-1823 ku czci wielkiego Polaka usypano kopiec jego imienia pod Krakowem na wzór istniejących w mieście kopców Wandy i Krakusa. Kopce Kościuszki usypano także później w innych miastach – w Olkuszu (1861), Połańcu i Tarnogrodzie (1917), a także we wsiach Racławice, Kiernozia, Uchańce i Janowiczkach. Kopiec Kościuszki jest także w miejscu, gdzie Naczelnik insurekcji dostał się do rosyjskiej niewoli – w rezerwacie przyrody niedaleko wsi Nowa Krępa.
Rodzący się u schyłku XIX wieku ruch ludowy nawiązywał do chlubnych tradycji walk chłopskich o niepodległość. Szczególnie silnie eksponował zwycięstwo pod Racławicami w 1794 r., do którego w zdecydowanej mierze przyczynili się chłopscy kosynierzy z Bartoszem Głowackim na czele.
Tradycja czynu racławickiego miała szczególne znaczenie w kształtowaniu świadomości narodowej chłopów. Prasa ludowa uroczyście obchodziła 100. rocznicę insurekcji w 1894 r. Z wielu listów i korespondencji nadesłanych do „Przyjaciela Ludu” z okazji obchodu rocznic kościuszkowskich przebijała duma z tego, iż to właśnie chłopi w najbardziej krytycznych dla Polski momentach brali udział w obronie jej niepodległości.
Na uroczystości złożenia serca Tadeusza Kościuszki w muzeum w Rapperswilu 11 sierpnia 1897 r.. Jakub Bojko powiedział: „Z dala od drogiej ojczyzny dziś tutaj zebrani nad jego smutnymi losami, a także z czcią pochować przybyliśmy najdroższe dla nas wszystkich serce Tadeusza Kościuszki. Zapyta kto: »za co wy tego Kościuszkę tak kochacie, wszak on wam nie wywalczył bytu politycznego, wszak my mieli jeśli nie zdolniejszych, to szczęśliwszych od niego wodzów«. Kochamy go za to, że ocalił honor ojczyzny, że pokazał, która właściwa droga do odbudowania tej ojczyzny […] to my, polskie chłopy, winniśmy cześć i wdzięczność dla tego serca, które kochało przede wszystkim nasz lud siermiężny, które przeczuło nas i pokazało Polsce, że ci, co żywią, potrafią bronić […] To był człek w Polsce pierwszy, który się poznał na polskim chłopie, pierwszy wielki polski ludowiec”.
Bitwa racławicka zajmuje ważne miejsce w ideologii ruchu ludowego. Wydarzenie to znalazło odbicie w uchwale Polskiego Stronnictwa Ludowego, ustalającej 4 kwietnia Świętem Ludowym, które po raz pierwszy obchodzono w 110. rocznicę insurekcji, czyli w 1904 r. Uroczystości kościuszkowskie upowszechniły się na wsi i w latach następnych miały charakter narodowy i patriotyczny. Były dobrą okazją, aby klasom posiadającym rolę, jaka chłop powinien odgrywać w państwie.
Postać Kościuszki obrosła legendą i stała się przedmiotem kultu nie tylko w Polsce i w Stanach Zjednoczonych, ale także w innych krajach. Za bohatera narodowego uznany został także w Białorusi!Wznoszono jego pomniki, malowano liczne portrety, został bohaterem dzieł literackich, sztuk teatralnych i filmów. Jego osobę i dokonania sławią: najwyższy szczyt Australii w Parku Narodowym Kościuszki (Kosciuszko National Park) – Góra Kościuszki odkryta w 1840 r. przez polskiego podróżnika Pawła Edmunda Strzeleckiego; Hrabstwo w stanie Indiana, miasto w stanie Missisipi oraz dwa główne mosty w Nowym Jorku, a nawet Wyspa Kościuszki na Alasce. Wizerunek Kościuszki znalazł sie na wielu numizmatach. W Polsce jest patronem wielu szkół, towarzystw i organizacji. Imię Kościuszki nadano w wielu polskich miastach ulicom, spotyka się je również za granicą – głównie w USA, na Białorusi, ale także w stolicy Węgier Budapeszcie. Nosiły je też statki i okręty. Na cześć ważnej postaci w historii Polski oraz Stanów Zjednoczonych nazwano nawet planetoidę (90698) Kościuszko odkrytą w 1984 r. przez amerykańskiego astronoma Edwarda Bowella.
Oprac. MAT
Foto: Zielony Sztandar/Muzeum Niepodległości