Marszałek Maciej Rataj – chłop, ludowiec, patriota, Mazowszanin. Konferencja naukowa zorganizowana w 140. rocznicę urodzin

7 marca 2024 r. w siedzibie Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie odbyła się konferencja naukowa pt.: „Marszałek Maciej Rataj – chłop, ludowiec, patriota, Mazowszanin. Konferencja naukowa zorganizowana w 140. rocznicę urodzin” połączona z otwarciem wystawy poświęconej Ratajowi.

Partnerem wydarzenia był Samorząd Województwa Mazowieckiego Mazowsze serce Polski. Organizatorami wydarzenia było Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie wydawnictwo Green Light Media, Muzeum Niepodległości, Instytut Polityczny im. Macieja Rataja, Ludowe Towarzystwo Naukowo-Kulturalne, Zielony Sztandar.

Podejmując inicjatywę „Marszałek Maciej Rataj – chłop, ludowiec, patriota, Mazowszanin. Konferencja naukowa zorganizowana w 140. rocznicę urodzin” organizatorzy postawili sobie za cel przybliżenie polskiemu społeczeństwu postaci Macieja Rataja jednego z najwybitniejszych Polaków mocno związanego z Mazowszem.

Maciej Rataj był geniuszem politycznym, perłą polskiego parlamentaryzmu, jednym z najwybitniejszych reformatorów systemu oświaty i szkolnictwa w dziejach Polski, znakomitym publicystą, nauczycielem obdarowanym talentem pedagogicznym oraz imponującą wiedzą, a także wielkim polskim patriotą, który krwią zapisał swoją miłość do ojczyzny – oddając za nią to co najcenniejsze – własne życie. Mądrość i szlachetność, wiedza, postawa i osobowość oraz system wartości czynią z Macieja Rataja wzór człowieka o najwyższych standardach społecznych.

Podczas konferencji naukowej przedstawiono interesujące referaty: dr Janusz Gmitruk (MHPRL, LTN-K), Maciej Rataj w panoramie dziejów ruchu ludowego; dr Tadeusz Skoczek (MN), Maciej Rataj w zbiorach Muzeum Niepodległości (z powodu nieobecności materiał dośle); dr Mirosława Bednarzak-Libera (MHPRL, LTN-K), Zasługi Macieja Rataja dla rozwoju oświaty i szkolnictwa na Mazowszu; prof. dr hab. Romuald Turkowski (MHPRL, LTN-K), Maciej Rataj przywódca Stronnictwa Ludowego w trudnych latach na wsi polskiej i na Mazowszu 1933-1939; dr Mateusz Ratyński (MHPRL), Mazowsze w pamiętnikach Macieja Rataja; redaktor naczelny Zielonego Sztandaru Robert Matejuk (Green Light Media), Mazowsze na łamach „Zielonego Sztandaru”; mgr Zenon Kaczyński (MHPRL), Męczeńska śmierć i pogrzeb Macieja Rataja w Palmirach.

Wśród ludowców Rataj wciąż jest symbolem i legendą

– W historii ruchu ludowego nazwisko Macieja Rataja stawiamy obok nazwisk dwóch innych wielkich przywódców polskich chłopów – Wincentego Witosa i Stanisława Mikołajczyka. Podobnie jak oni, odegrał znaczącą rolę w kształtowaniu modelu organizacyjnego, myśli i siły politycznej ludowców. Podobnie jak oni, był nie tylko wybitnym działaczem ruchu ludowego, lecz także wybitnym politykiem państwowym i mężem stanu.

Ten syn chłopa, urodzony 19 lutego w 1884 r. we wsi Chłopy pod Lwowem, wyrósł na przywódcę ludowego w skali ogólnopolskiej oraz pierwszoplanowego parlamentarzystę i polityka II Rzeczypospolitej. Swą błyskotliwą karierę zawdzięczał zarówno cechom osobistym, ogładzie towarzyskiej, znajomości języków obcych, jak i niezwykłej pracowitości. Nie była to kariera przypadkowa i nie podlegała wpływom politycznych koniunktur.

Od czasów studiów we Lwowie Maciej Rataj znany był jako płomienny mówca, człowiek oddany sprawom polski, wsi i chłopów, nieustający w działalności społecznej i politycznej. Swą postawą zdobył uznanie i autorytet. Chłopi ufali mu, czuli w nim reprezentanta swych interesów, swego przywódcę. Dowodem tego było wybranie go w roku 1919 na posła do Sejmu Ustawodawczego RP z listy Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”.

Dzień ten – 10 lutego 1919 r. – był przełomowym w życiu Rataja. Od tego dnia z wrodzonym poczuciem rzetelności i odpowiedzialności za sprawy narodu, stanął do „budowy odrodzonego Państwa”. Ludowców było w Sejmie Ustawodawczym 117, co było powodem, iż pierwszy parlament nazywano „chłopskim”, „parcelacyjnym” lub wręcz „chamskim” wiecem. W odróżnieniu od takich posłów ludowych jak choćby Witos, Maciej Rataj nie miał żadnego doświadczenia parlamentarnego. Jednak dzięki głębokiej wiedzy, poszerzonej gruntownymi studiami nad prawem państwowym w niczym mu nie ustępował.

Wybór na posła zdecydował o dalszych losach Rataja. Od początku swojej wieloletniej kariery politycznej Rataj zdeklarował się jako zwolennik legalizmu państwowego – demokracji parlamentarnej. Uważał, że ten ustrój najszybciej doprowadzi do integracji narodowej, scalającej w jeden organizm państwowy wszystkie ziemie Polski. Jednocześnie, jako poseł chłopski, zdawał sobie sprawę, że ludowcy, reprezentujący interesy najliczniejszej warstwy narodu, powinni zyskać w nowym państwie należne im miejsce. Maciej Rataj ofiarował młodemu państwu cały swój talent, mądrość i kulturę polityczną. Stał na stanowisku legalizmu, praworządności, poszanowania Konstytucji. Jego działalność stanowi piękny wkład polskiego ruchu ludowego w historyczny dorobek narodu.

Postać Macieja Rataja nadal fascynuje historyków. Nie zatarła się ona w pamięci kolejnych pokoleń ludowców, mimo że w czasach stalinowskich w Polsce próbowano wymazać jego nazwisko z pamięci narodu, zniszczyć wszystko, co było z nim związane. Wśród ludowców Rataj wciąż jest symbolem i legendą, a jego wskazania obywatelskie i polityczne nadal są aktualne. Wiele szkół i ulic w Polsce nosi jego imię  – podkreślił w swoim wystąpieniu dr Janusz Gmitruk dyrektor MHPRL.

Wybrane zasługi ministra Macieja Rataja na rzecz polskiej nauki i szkolnictwa

Dr Mirosława Bednarzak-Libera przybliżyła wybrane zasługi ministra Macieja Rataja na rzecz polskiej nauki i szkolnictwa. Przypomnijmy:

• Minister Rataj zmierzał do stworzenia przychylnej atmosfery w społeczeństwie wokół oświaty. Zajął się sprawą rozbudowy szkolnictwa i uporządkowania stosunków oświatowych.
• Za kadencji Rataja, bardzo ważną kwestią w działalności MWRiOP stały się prace związane z realizacją ustawy O tymczasowym ustroju władz szkolnych z 4 czerwca 1920 r., dającą podstawy do przeprowadzenia unifikacji szkolnictwa na terenie całego kraju.
• Zasługą Rataja była nowa organizacja sieci kuratorów w kraju.
• Do ważnych przepisów wydanych za kadencji Rataja zaliczyć należy rozporządzenie ministra z 8 lutego 1921 r. dotyczące tymczasowego ustroju władz szkolnych na obszarze byłej Galicji.
• Rataj podjął też ważne decyzje w sprawie szkolnictwa na ziemiach wschodnich.
• Prowadził również prace nad nadaniem takich samych norm prawnych samorządom szkolnym na terenie całego państwa.
• 17 lutego 1920 r. Rataj ogłosił projekt ustawy O zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół powszechnych.
• Duże zasługi miał Rataj w promowaniu rozwoju szkolnictwa zawodowego.
• Wiele uwagi poświęcił też szkolnictwu specjalnemu.
• Zasługą Rataja było wydanie przez MWRiOP 6 lipca 1921 r. rozporządzenia O zakazie stosowania kar cielesnych w szkołach na terenie byłego zaboru pruskiego.
• Przyczynił się do rozwiązania ogromnego problemu szkolnictwa związanego z brakiem wykwalifikowanych kadr nauczycielskich szkół pedagogicznych i specjalistycznej kadry w tym zakresie – utworzył w czerwcu 1921 r. Państwowy Instytut Pedagogiczny w Warszawie.
• Na szeroką skalę Rataj zorganizował ponadto kursy dokształcające dla nauczycieli szkół powszechnych i średnich.
• Rataj zabiegał o zapewnienie nauczycielom możliwości zdobywania kwalifikacji zawodowych oraz ich podnoszenia, ale także o podwyższenie ich pensji.
• Szczególne miejsce w pracy Rataja na stanowisku ministra zajmowało szkolnictwo wyższe.
• Przeprowadził dwie poprawki do ustawy O szkołach akademickich. Pierwsza umożliwiała pracę profesorom do 70. roku życia, druga

dotyczyła języka polskiego, jako urzędowego i wykładowego w szkołach wyższych.

• Minister Rataj wydał wiele rozporządzeń regulujących tryb studiów, egzaminów, wysokości opłat i innych przepisów uniwersyteckich.
• Znaczące miejsce w dokonaniach Rataja w odniesieniu do szkolnictwa wyższego zajmowało także przyczynienie się do rozszerzenia pod kątem gospodarki i administracji państwa sieci szkół wyższych.
• Nie można też pominąć inicjatyw Rataja, których celem było objęcie przez państwo opieki nad zdemobilizowaną młodzieżą akademicką.
• Warto też zwrócić uwagę na zasługi Rataja w likwidacji analfabetyzmu. W maju 1921 r. odpowiedni projekt ustawy. Rada Ministrów przyjęła zaproponowany przez niego projekt ustawy O obowiązku zakładania i utrzymywania początkowych kursów dla dorosłych i bibliotek powszechnych.

W okresie kierowania przez Macieja Rataja Stronnictwem doszło do zwiększenia jego liczebności

– Za jego niewątpliwą zasługę uznać należy wprowadzenie do władz Stronnictwa Ludowego młodych, radykalnych w kwestiach społecznych i gospodarczych działaczy wywodzących się z szeregów Związku Młodzieży Wiejskiej RP. Wiciarzom Rataj powierzał wiele odpowiedzialnych zadań. Towarzysko spotykał się z wiciarzami na dyskusjach przy herbacie w swoim mieszkaniu przy ul. Hożej 44.

Od początku swej działalności w ruchu ludowym był gorącym rzecznikiem jedności wśród ludowców. Uważał, że reprezentanci najliczniejszej części narodu – chłopów – powinni zająć w państwie należną im, czołową pozycję i w sposób decydujący oddziaływać na sprawy narodu. Stąd wiele wysiłku i pracy wkładał w doprowadzenie do jedności politycznej ruchu ludowego, a następnie – po zjednoczeniu – w rozbudowę Stronnictwa Ludowego, w umocnienie jego siły ideologicznej, programowej i organizacyjnej.

W okresie kierowania przez Macieja Rataja Stronnictwem doszło do zwiększenia jego liczebności, do nadania mu charakteru nowoczesnej partii politycznej o demokratycznej strukturze i jasnym, dojrzałym programie działania. Wieś polska – upośledzona gospodarczo i zacofana – stała się w przededniu II wojny światowej silna swą polityczną jednością i wolą walki o należny jej udział w decydowaniu o sprawach państwa i narodu.

Zwieńczeniem zasług Macieja Rataja dla państwa i narodu była jego postawa w pierwszych miesiącach hitlerowskiej okupacji. Wobec zagrożenia egzystencji polskiego bytu nie wyjechał z kraju. Jako jeden z pierwszych podjął heroiczną walkę. Odrzucając względy bezpieczeństwa zaangażował się całkowicie w działalność niepodległościową.

Jego decyzje – nieoparte na żadnych formalnych upoważnieniach, lecz na ogromnym autorytecie, jaki posiadał – zapoczątkowały tworzenie ludowej konspiracji. Był już wówczas przekonany, że okupacja potrwa kilka lat i naród powinien mieć konspiracyjne kierownictwo polityczne i państwowe – zaznaczył prof. Romuald Turkowski.

Maciej Rataj był pierwszym redaktorem naczelnym „Zielonego Sztandaru”

Podkreślamy z dumą, że Maciej Rataj był pierwszym redaktorem naczelnym „Zielonego Sztandaru” – pisma ruchu ludowego o fenomenalnej ciągłości historycznej.

Robert Matejuk omówił problematykę mazowiecką na łamach czasopisma Zielony Sztandar. Za szczególnie ważne uznał opracowania „Stop rozbiorowi Mazowsza” i „NIE dla podziału Mazowsza”. Artykuły te broniły samorządu mazowieckiego przed złymi i szkodliwymi pomysłami administracyjnymi poprzedniej ekipy rządzącej. – Wybór Macieja Rataja na redaktora naczelnego „Zielonego Sztandaru” nadał periodykowi odpowiednią rangę polityczną, był on bowiem postacią znaną, o niekwestionowanym autorytecie zarówno w ruchu ludowym, jak i na scenie politycznej II RP. Chociaż „Zielony Sztandar” borykał się z poważnymi problemami finansowymi i wydawany był w skromnym nakładzie 3-5 tys. egzemplarzy, odegrał rolę daleko większą niż wynikałoby to z jego nakładu. Pismo to czytywane było przez członków SL na zebraniach organizacyjnych i przekazywane z rąk do rąk w wiejskich chatach. W latach 1931-1939 stanowiło główny środek łączności między kierownictwem ruchu ludowego a masami członkowskimi i sympatykami Stronnictwa.

Dowodem poważnych obaw obozu sanacyjnego przed wpływami „Zielonego Sztandaru” na polską wieś może być fakt dokonywania licznych konfiskat pisma i ingerencji cenzorskich. W okresie 1931-1939 tego rodzaju represje dotknęły blisko 300 numerów gazety. Dotyczyło to więcej niż połowy wydań pisma. W tym okresie „Zielony Sztandar” był pismem najbardziej prześladowanym przez cenzurę. Ostatni przedwojenny numer ukazał się z datą 3 września 1939 r. – podkreślił Robert Matejuk.

Zapiski, które stanowią cenne źródło do poznania historii politycznej międzywojennej Polski

Maciej Rataj należał do najważniejszych aktorów życia państwowego w pierwszej dekadzie niepodległości. Jako marszałek sejmu ten centrowy polityk, uznający się za reprezentanta całej izby, a nie tylko macierzystego stronnictwa, był mediatorem między zwaśnionymi ugrupowaniami.

Wieloletni poseł, minister oświaty w Rządzie Obrony Narodowej, jeden z czołowych działaczy ruchu ludowego, doświadczony publicysta pozostawił po sobie zapiski, które stanowią cenne źródło do poznania historii politycznej międzywojennej Polski. Tekst Rataja daje szansę zajrzenia za kulisy prac pozbawionego stałej większości parlamentu i kolejnych, często zmieniających się gabinetów. Pozwala poznać mechanizmy sprawowania władzy w owej równie heroicznej, co chaotycznej epoce. Jest świadectwem zmysłu obserwacyjnego ludowca i jego, karkołomnych nieraz, starań na rzecz umacniania się młodego państwa.

Pamiętniki 1918–1927, ponad pół wieku po pierwszej, trudno dziś dostępnej edycji − przygotowanej przez Jana Dębskiego, przyjaciela Rataja, na podstawie materiałów, których sam kronikarz nie zdążył uporządkować − ukazują się opatrzone aparatem krytycznym opracowanym przez dr. Mateusza Ratyńskiego, ułatwiającym orientację w zapiskach autora.

„…Niech ta zieleń zawsze zapewnia Cię, że Twoi chorążowie, dzierżąc silnie i wysoko zielone sztandary ludowe, pozostali wierni Twej idei”

– Maciej Rataj wobec zagrożenia egzystencji polskiego bytu narodowego pozostał w kraju, zaangażował się w działalność niepodległościową. Zapoczątkował tworzenie ludowej konspiracji, powołując do życia Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego. Nadał podziemnej działalności chłopów nie tylko kierownictwo, ale także strukturę organizacyjną i podstawy konspiracyjnego działania. Okupant nie dał mu szansy, aby mógł poznać owoce konspiracyjnej działalności. Pierwszy raz aresztowany w listopadzie 1939 r., w końcu lutego 1940 r. zwolniono go. Niestety już 24 marca został ponownie aresztowany i osadzony w więzieniu na Pawiaku. 21 czerwca 1940 r. zginął od kul hitlerowskiego plutonu egzekucyjnego na Polanie Śmierci w Palmirach i pochowany został w zbiorowej mogile. Pamięć o bohaterskim marszałku pielęgnowana była wśród żołnierzy Batalionów Chłopskich (BCh). Po scaleniu BCh z Armią Krajową jedna z dywizji nosiła jego imię.

– 25 kwietnia 1945r. w drugim dniu ekshumacji zbiorowej mogiły znaleziono w lasach palmirskich zwłoki Macieja Rataja. Ciało zachowało się w dosyć dobrym stanie, bez przepaski na  oczach. Protokół ekshumacyjny wypełniła Jadwiga Nowakowska. W rubryce „Znaki szczególne wpisała”.: Ciemne, dość długie włosy, wąsy i bródka siwawe. Górna szczęka – z obu stron trzonowe złote, siekacze podłożone złotem. trzonowe połączone grubym złotym drutem. Jasny nieprzemakalny płaszcz na flanelowej odpinanej podszewce, garnitur z kamizelką marengo – plecionka, spodnie na szelki, płócienna koszula  z  czarnym krawatem, kalesony trykotowe, na nich szeroki biały dziany pas, jasne skarpetki, czarne nie zelowane półbuciki” – wymieniała. „Na ręku plecak w nim: kąpielowy/ręcznik z żółtym szlakiem, kawałek mydła, pasta do zębów, metalowe pudełeczko z tabletkami, żywność  skórkowe pokojowe pantofle, długi maszynowy szal w pasy poprzeczne: żółte, brązowe i beżowe, 2 pary trykotowych kalesonów, szara wełniana kamizelka bez rękawów, czarna kamizelka wełniana maszynowa z rękawami i kieszonkami, brzeg swetra  i kieszonek obszyty jaśniejszą taśmą”…

Protokolantka odłożyła wydobyty z plecaka do depozytu portfel z dokumentami, dwie pary okularów i grzebyk. Zamierzała przekazać je córce marszałka, ale Hanna Stankiewicz już nie żyła. 14 września 1944 r. pogrzebała ją pod gruzami niemiecka bomba lotnicza, która spadła na kamienicę przy ul. Hożej 14. Hanna zginęła wraz z mężem Tadeuszem i synkiem Maciejem, który nosił imię po dziadku.

Kierownictwo Polskiego Stronnictwa Ludowego zdecydowało nadać pogrzebowi Macieja Rataja charakter wielkiej manifestacji. 23 czerwca w 6 rocznicę śmierci Rataja, odprawiono sześciu kościołach Warszawy nabożeństwa żałobne  w jego intencji.  W sobotę 22 czerwca w Palmirach w obecności władz PSL i pozostałej rodziny przełożono ciało do trumny metalowej, zaopatrzono w tabliczkę „Sp. Maciej Rataj –Marszalek Sejmu”. W imieniu władz PSL przemawiał prezes Stanisław Mikołajczyk. Przypomniał słowa Rataja „Odejdę, ale wierzę, że istnieć nie przestanę, byłoby to zbyt straszne i okrutne” i zapewnił o  kontynuacji jego dzieła: ”Przyszliśmy w szumie drzew w zieleni lasów. Niech ta zieleń zawsze zapewnia Cię, że Twoi chorążowie, dzierżąc silnie i wysoko zielone sztandary ludowe, pozostali wierni Twej idei” – przypomniał mgr Zenon Kaczyński.