160. rocznica wybuchu Powstania Styczniowego.

Sympozjum naukowe i wystawa

W związku ze 160. rocznicą wybuchu Powstania Styczniowego, 25 stycznia 2023 r. w Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej oddział Muzeum Niepodległości w Warszawie,  odbyło się Sympozjum Naukowe pod patronatem honorowym Marszałka Województwa Mazowieckiego i Prezydenta m.st. Warszawy zorganizowane przez Muzeum Niepodległości  w Warszawie.

Sympozjum Naukowemu towarzyszyła okolicznościowa wystawa pt. 160. rocznica wybuchu Powstania Styczniowego. „Pod Sztandarem z Orłem Białym 1863”. Organizatorem wystawy było wydawnictwo Green Light Media i miesięcznik Zielony Sztandar z Muzeum Niepodległości i Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie. Partnerem wydarzenia był Samorząd Województwa Mazowieckiego. Patronat honorowy nad wystawą sprawował marszałek województwa mazowieckiego Adam Struzik. Podczas sympozjum naukowego i oglądu wystawy Mazowiecki Urząd Marszałkowski reprezentował Zbigniew Czaplickipełnomocnik Zarządu Województwa ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych.

Sympozjum Naukowe poświęcone zrywowi Polaków, Litwinów i Rusinów z 1863 roku miało za zadanie przybliżyć i pogłębić wiedzę o wszelkich aspektach tego powstania, jak: udział mieszkańców poszczególnych guberni, zaangażowanie obcokrajowców czy ukazanie miejsc męczeństwa powstańców.

Sympozjum Naukowe miało charakter interdyscyplinarny i było  adresowane przede wszystkim do historyków zajmujących się daną epoką, historyków wojskowości, historyków sztuki, badaczy literatury czy malarstwa, archeologów i varsavianistów.

Pokłosiem obrad będzie recenzowana monografia pokonferencyjna, zawierająca treść wystąpień, zgłoszonych przez prelegentów. To nie tylko znakomity sposób udokumentowania aktualnego stanu badań, ale także dotarcia do możliwie szerokiego grona odbiorców, zainteresowanych tematyką Powstania Styczniowego.

Słowo o wystawie

160. rocznica wybuchu Powstania Styczniowego.

„Pod Sztandarem z Orłem Białym 1863”.

W 2023 roku obchodzimy 160. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Stąd Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwalił rok 2023 Rokiem Powstania Styczniowego oraz Rokiem Aleksandra Sochaczewskiego.

Na pamiątkę tamtych wydarzeń wydawnictwo Green Light Media i miesięcznik Zielony Sztandarwspólnie z Muzeum Niepodległości w Warszawie oraz Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie przygotowały wystawę okolicznościową pt. 160. rocznica wybuchu Powstania Styczniowego. „Pod Sztandarem z Orłem Białym 1863”.

Wystawa towarzyszyła Sympozjum Naukowemu pt.160. rocznica wybuchu Powstania Styczniowego, które odbyło się 25 stycznia 2023 w Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Zaś jej oficjalne otwarcie nastąpi 8 lutego 2023 r. o godz. 14. Ze względu na wysokie walory edukacyjne, naukowe i historyczne oraz – uchwalenie przez Sejmik Województwa Mazowieckiego roku 2023 Rokiem Powstania Styczniowego oraz Rokiem Aleksandra Sochaczewskiego – wystawa będzie do końca roku dostępna dla szkół i instytucji kultury na terenie województwa mazowieckiego i w innych regionach kraju.

Ekspozycja przybliża najistotniejsze informacje o Powstaniu Styczniowym. Eksponuje publikacje książkowe mazowieckich muzeów związane z powstaniem. Prezentuje dziedzictwo w malarstwie tego największego zrywu narodowowyzwoleńczego skierowanego przeciwko rosyjskiemu zaborcy. Przybliża symbolikę i artefakty związane z powstaniem. Wskazuje na udział w nim warstwy chłopskiej oraz, co istotne, pokazuje wpływ Powstania Styczniowego na umocnienie polskiej świadomości narodowej i wpływ na dążenia niepodległościowe następnych pokoleń Polaków.

Jak podkreślają organizatorzy wystawy w planszy Przesłanie i dziedzictwo Powstania Styczniowego: „Nie ma nic bardziej cenniejsze ponad ludzkie życie. Jednak życie w niewoli i pragnienie wolnej ojczyzny bywa silniejsze niż strach przed ryzykiem przegranej, a nawet śmierci. Powstańcy pragnęli wolnej Polski i wierzyli w zwycięską walkę z Moskalami.

Pomimo klęski militarnej, Powstanie Styczniowe umocniło polską świadomość narodową, miało też wpływ na dążenia niepodległościowe następnych pokoleń. Tradycje powstania styczniowego z wielkim pietyzmem pielęgnowane były w społeczeństwie polskim. Wielkie poświęcenie i ogromne ofiary włożone w walkę o niepodległość był inspiracją do działalności organizacji niepodległościowych, powstających przed I wojną światową. Doświadczenia spiskowe i powstańcze dowodziły, że narodowe zrywy podejmowane bez szerszego udziału chłopów nie mogły zakończyć się powodzeniem, a także to, że udział warstw chłopskich w akcji niepodległościowej uzależniony jest od stworzenia perspektywy zmiany ówczesnych stosunków społecznych oraz pracy na rzecz narodowego uświadomienia. Powstanie przyczyniło się do korzystnego dla chłopów uwłaszczenia, ogromnie rozszerzyło i umocniło świadomość narodową. Przyczyniło się do tego, że przyjęto europejską nowoczesną formułę walki o niepodległość. Tą formułą były partie polityczne: narodowe, socjalistyczne i ludowe. Chłopi, którzy uzyskali wolność osobistą i ziemię, wkrótce upomnieli się o wolność narodową. Patriotyzm splótł się z katolicyzmem. Urósł prawie do rangi religii. Wymagał odwagi, wiary, bezgranicznego poświęcenia, a nawet męczeństwa.

Idee powstania styczniowego zostały zrealizowane przez chłopów polskich w szeregach Batalionów Chłopskich, organizacji zbrojnej, którą utworzyli i dowodzili, skutecznie walcząc o niepodległość”.

Sympozjum Naukowe

– z bogatą wiedzą o Powstaniu Styczniowym

Podczas sympozjum uczestnicy z różnych regionów kraju wygłosili szereg bogatych w fakty i różnorodnych informacyjnie referatów. Wszystkie one wejdą w skład monografii pokonferencyjnej. Na początku spotkania dr Tadeusz Skoczek dyrektor Muzeum Niepodległości w Warszawie podziękował pracownikom muzeum zaangażowanym w realizacje obchodów i wydarzeń związanych ze 160. rocznicą wybuchu Powstania Styczniowego. Kadra otrzymała od dyrekcji specjalne dyplomy i pamiątkowe albumy.

– Dziękuję Państwu za aktywność i nieustającą realizację tego dzieła przybliżania mieszkańcom Warszawy i całego kraju działań niepodległościowych i historycznych w coraz szerszym zakresie – podkreślił obecny na spotkaniu Aleksander Ferens burmistrz Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy, zwracając się do władz i pracowników Muzeum Niepodległości. Burmistrz podziękował również Urzędowi Marszałkowskiemu za podtrzymywanie stałego kursu organizacyjnego i finansowego działań Muzeum Niepodległości. Wyraził również przekonanie, że monografia pokonferencyjna będzie bardzo owocna i chętnie z nią się zapozna.

Zbigniew Czaplicki pełnomocnik Zarządu Województwa ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych zaznaczył, że włodarz województwa jest jednym z największych fanów Muzeum Niepodległości oraz wszystkich inicjatyw i działań MN, realizowanych z myślą o szerokiej promocji dziedzictwa i kultury województwa mazowieckiego, a także historii Polski.

Zbigniew Czaplicki przypomniał, że Samorząd Mazowsza ogłosił rok 2023 rokiem Rokiem Powstania Styczniowego oraz Rokiem Aleksandra Sochaczewskiego. W uchwale Sejmiku czytamy m. in.  „W 2023 roku obchodzić będziemy 160. rocznicę wybuchu powstania styczniowego. Było to jedno z największych polskich zrywów narodowowyzwoleńczych. Za udział w powstaniu wielu Polaków zostało więzionych i zesłanych na katorgę na Syberię. Tylko niewielu Sybiraków przeżyło to zesłanie i doczekało się wolnej Polski. Miejsca upamiętniające bitwy między powstańcami i Moskalami znajdują się niemal w każdym powiecie Mazowsza”.

Nawiązał również do obrazu Mazowszanina Aleksandra Sochaczewskiego, w którego twórczości artystycznej, a zwłaszcza w obrazie  „Pożegnanie z Europą” widać męczeństwo i cierpienie, polskich powstańców, polskiego narodu.

Poinformował również o obchodach Powstania Styczniowego na terenie województwa mazowieckiego.

Dr Beata Michalec – Z-ca Dyrektora ds. programowych Muzeum Niepodległości w Warszawiewygłosiła fascynujący referat pt. „Powstanie Styczniowe” zaginiony portret autorstwa Elżbiety Bauman. – Historia Polski była bolesna i o tej boleści często mówimy. Zanim doszło do Powstania styczniowego to ta droga do powstania była wybrukowana do 1918 r. Jesteśmy w miejscu tkance historycznej ważnej dla Miasta St. Warszawy, ale nie tylko
– Cytadela. Jednak zanim powstała Cytadela, na żoliborskim brzegu były domy z ogrodami i sadami, mieszkali tu wspaniali ludzie. Do dnia dzisiejszego pozostaje nam historyczna zabudowa, która nam towarzyszy od drugiej poł. XVIII w. jest to szkoła księży pijarów. Na terenie tej szkoły urodziła się polska, zapomniana artystka, o której Europa mówi że jest ona Dunką, ale ona nigdy nie wyparła się polskości i tego że urodziła się i mieszkała na Żoliborzu
– podkreśliła dr Beata Michalec.

Dr Janusz Gmitruk dyrektor Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego i Zakładu Historii Ruchu Ludowego  zaprezentował referat pt. – Dr Karol Lewakowski – Powstaniec Styczniowy – pierwszy prezes Stronnictwa Ludowego.

Służyłem i zawsze będę służyć temu krajowi – Polsce. Autorem słów był dr praw Karol Eugeniusz Lewakowski, urodzony w Snopkowie pod Lwowem (1836) i wywodzący się z zamożnej rodziny mieszczańskiej powstaniec z 1863 r., zdolny adwokat, powstaniec i polityk galicyjski. Współtworzył zręby polskiego ruchu ludowego. Dążył do uświadomienia wsi prowadząc aktywną politykę i działalność społeczną. Za sprawę priorytetową uważał odzyskanie niepodległości Polski przy szerokim udziale mas chłopskich.

– Wielki rozgłos Karolowi Lewakowskiemu przyniosło wystąpienie 5 listopada 1894 r. w parlamencie austriackim. Zaprotestował on wtedy – jako jedyny wśród posłów – przeciwko uczczeniu pamięci cara Aleksandra III – kata narodu polskiego na specjalnym posiedzeniu żałobnym w Radzie Państwa w Wiedniu. Wystąpienie to przysporzyło mu ogromną popularność nie tylko w Galicji. Działalność niepodległościową Karol Lewakowski kontynuował jako prezes Towarzystwa Przyjaciół Oświaty i członek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Powstające pod koniec XIX wieku partie polityczne były nową formułą walki o niepodległość Polski. W procesie organizacji nowoczesnej partii politycznej polskiego ruchu ludowego wziął udział ten były powstaniec styczniowy, obejmując w 1895 r. funkcję prezesa Stronnictwa Ludowego, pierwszego na ziemiach polskich stronnictwa chłopskiego. W jednym z ostatnich listów pisał: „Wielokrotnie pytali mnie, i to nawet najbliżsi: – «Karol, po co Ci te chłopy?» A ja im odpowiadałem: – «Bo oni są potrzebni Polsce, bo bez nich wolna nie będzie!»” – podkreślił w swoim wystąpieniu dr Janusz Gmitruk.

Historyk przypomniał również, że w ramach represji rosyjskich po powstaniu styczniowym doszło do fali prześladowań unitów.  Odbywała się ona pod pozorem „oczyszczania cerkwi unickiej z naleciałości łacińskich”. W rzeczywistości oznaczało to zastępowanie języka polskiego rosyjskim oraz usuwanie z unickich kościołów ołtarzy, organów i chorągwi.

Autorzy i tytuły pozostałych referatów

Dr hab. Inesa Szulska (Uniwersytet Warszawski) – Narracje o powstaniu 1863r. na Litwie w świetle artystyczno – literackiej spuścizny Romana Szwoynickiego.

Dr Michał Stanisław Jasiński (Instytut Historii Nauki PAN) – Od manifestacji patriotycznych do kasaty zakonu: bazylianie warszawscy a powstanie styczniowe.

Mgr Paweł Puton (Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska” w Radomiu/Radomskie Towarzystwo Naukowe) – Ostatnie chwile życia i legenda płk. Zygmunta Chmieleńskiego straconego w Radomiu 23 grudnia 1863 r.

Dr Maria Turos (Warszawski Uniwersytet Medyczny) – „Instrukcja dla lekarzy polowych” mało znane rozporządzenie z okresu Powstania Styczniowego dotyczące organizacji wojskowej służby zdrowia.

Dr Sławomir Maksymowicz (Archiwum Państwowe w Olsztynie) – Rola Prus Wschodnich i Zachodnich w powstaniu styczniowym. Udział Warmiaków i Mazurów w powstaniu oraz przebywanie powstańców 1863 r. w tych prowincjach Królestwa Prus po upadku powstania.

Dr hab. Joanna Zajkowska, prof. UKSW (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) – „Patriotyczne sanktuaria” – roślinna symbolika i architektonika w nowelistyce Orzeszkowej.

Dr Mirosław Roguski (Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Korytnickiej) – Węgrowscy kosynierzy bohaterowie powstania styczniowego.

Dr Bożena Koszel – Pleskaczuk (Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Białymstoku) – Trwałe upamiętnienia w województwie podlaskim stanowiące materialne świadectwo wydarzeń powstania styczniowego.

Dr Mirosław Matosek (Zespół Szkół Stenotypii i Języków Obcych) – Działania zbrojne insurgentów styczniowych w powiecie łukowskim.

Ks. dr Rafał Jakub Pastwa (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II) – Zofia Przewłocka. Epilog.

Dr Justyna Dąbrowska (Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska” w Radomiu) Ciężar i znaczenie milczenia. Obraz powstania styczniowego w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej i Lalce Bolesława Prusa.

Mgr Stanisław Hadyna (Uniwersytet Rzeszowski) – Pułkownik Ludwik Zwierzdowski ps. Topór – opatowski bohater Powstania Styczniowego.

Mgr Bartłomiej Sokołowski (Muzeum Niepodległości) – Prasa konspiracyjna z okresu Powstania Styczniowego.

Dr arch. Tomasz Sławiński – (Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki) – Włodzimierz Rajmund Kretkowski – granice lojalności urzędników administracji Królestwa w początkach powstania styczniowego.

Dr Mikołaj Banaszkiewicz – Liberałowie rosyjscy wobec powstania styczniowego.

Mgr Michał Kańkowski  (Instytut Historii Uniwersytet Jagielloński) – Co nie wyszło, czyli kampanie dowódców powstania styczniowego na Lubelszczyźnie.

Dr Tetiana Kovalenko (Charkowski Uniwersytet Narodowy imienia Wasyla Karazina/Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie) – Powstanie Styczniowe w cyklach rysunków Artura Grottgera.

Dr Paweł Glugla (Tarnów) – Organizacja oddziałów wojskowych Galicji Wschodniej w Powstaniu Styczniowym na podstawie wybranych instrukcji i wytycznych dla poszczególnych formacji militarnych.

Dr Iwona Stępień (Zespół Szkół Stenotypii i Języków Obcych) – Od społecznictwa do heroizmu. Tematyka Powstania Styczniowego w wybranych utworach Elizy Orzeszkowej.

Mgr Waldemar Chrobak (Zespół Szkół Ponadpodstawowych im. J. Piłsudskiego w Zakliczynie) – Powstanie styczniowe z dwóch perspektyw – weterana i dziecka we wspomnieniach Bolesława i Józefy Anc.

Mgr Jacek Jaworski (Stowarzyszenie Klub Miłośników Dawnych Militariów Polskich) – Kosy bojowe Powstania Styczniowego.

Mgr Hubert Bojarski (Stacja Muzeum) – Rola kolei w Powstaniu Styczniowym.

Mgr Piotr Brzyski (Uniwersytet Mikołaja Kopernika/Muzeum Harcerstwa) – Bitwa pod Świętym Krzyżem w relacji świadków.

Mgr Aleksandra Leszczyńska (Uniwersytet Łódzki), Powstanie styczniowe we wspomnieniach Antoniny Machczyńskiej.

Mgr Angelina Ignatjeva (XLV Liceum im. Romualda Traugutta w Warszawie) – Moralność i patriotyzm Romualda Traugutta w Powstaniu Styczniowym.

Mgr Krzysztof Augustyniak (Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce) – Działania zbrojne na Kurpiowszczyźnie w okresie powstania listopadowego i styczniowego – próba porównania.

Mgr Rafał Andrzej Bieryło (Uniwersytet Warszawski) Powstanie Styczniowe jako wspólne dziedzictwo Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy – współczesne konteksty.

Dr Krzysztof Bąkała (Muzeum Niepodległości) – Trzeci naród.

Mgr Małgorzata Karolina Piekarska (Muzeum Niepodległości) Powstanie Styczniowe w znajdujących się w zbiorach Muzeum Niepodległości pracach Walerego Eljasza – Radzikowskiego.

Mgr Maciej Jakubowski (Muzeum Niepodległości) – Bitwa pod Rydzewem 5 V 1863 r. 33.

Piotr Maroński (Muzeum Niepodległości) – 13. Pamiętników z okresu Powstania styczniowego ze zbiorów Biblioteki Muzeum Niepodległości w Warszawie.