W 121. rocznicę urodzin

Stanisław Mikołajczyk – następca Wincentego Witosa

Dla ludowców i wielu Polaków stał się symbolem oporu i niezależności, symbolem postawy, którą wyznaczają trzy zasadnicze cnoty polityczne – odwaga, pragmatyzm i wierność pryncypiom. Jego odwaga kazała mu prowadzić zdecydowaną walkę z sanacyjnymi władzami, potem podjąć trudną i niepopularną próbę dogadywania się z komunistami, wreszcie, gdy to się nie udało, musiał wyjechać za granicę.

Był pragmatykiem, który rozumiał doskonale geopolityczne miejsce Polski w Europie, pragnął ratować to, co możliwe w powojennej Polsce, stanął na czele cieszącego się największym poparciem stronnictwa. Gotów był do daleko idących kompromisów. Wszelako jego pragmatyzm nie miał nic wspólnego z kapitulanctwem czy oportunizmem. Wiedział, że wszelkie układy, kompromisy mają swoją granicę, której przekroczyć nie wolno pod groźbą utraty tożsamości i dobrego imienia. Wiedział, czym jest obywatelska przyzwoitość, czym jest patriotyzm. 

Z miłością do ziemi odziedziczył głębokie przywiązanie do polskości

Stanisław Mikołajczyk urodził się 18 lipca 1901 r. w Holsterhausen w Westfalii. Jego rodzice, oboje pochodzący z chłopskich rodzin z okolic Krotoszyna, należeli do polskiej emigracji zarobkowej i jak znaczna część spośród tych, którzy „poszli za chlebem”, nie myśleli o pozostaniu na obczyźnie. Celem ich wędrówki było zdobycie pieniędzy na zakup własnego, choćby najmniejszego gospodarstwa na ziemi ojców. Powrócili do Wielkopolski jeszcze przed wybuchem I wojny światowej, po ciężkim wypadku, jakiemu uległ w kopalni – gdzie pracował jako górnik – ojciec Stanisława. Zamieszkali najpierw na krótko w Borzęcicach, gdzie kupili 1,5 ha ziemi, a około 1912 r. osiedlili się we wsi Strzyżew koło Krotoszyna na własnym 6-hektarowym gospodarstwie.

Z miłością do ziemi Stanisław Mikołajczyk odziedziczył po rodzicach głębokie przywiązanie do polskości, toteż w 1919 r. – jako niespełna 18-latek – walczył w szeregach powstańców wielkopolskich, a w rok później również jako ochotnik na wezwanie Wincentego Witosa, premiera Rządu Obrony Narodowej, wziął udział w wojnie z bolszewikami. Po demobilizacji z odniesioną raną powrócił do pracy w rodzinnym gospodarstwie.

Śmierć ojca uniemożliwiła mu jednak kontynuowanie nauki, skończył zaledwie, szkołę powszechną. Ok. 1922 r. uczestniczył w kursie Uniwersytetu Ludowego w Dalkach k. Gniezna, odbył także półroczny kurs Szkoły Rolniczej w Swarzędzu. Dalszą wiedzę zdobywać musiał drogą samokształcenia. Dzięki pracowitości, wytrwałości i uporowi osiągnął wysoki poziom wiedzy.

Lata młodzieńcze Stanisława Mikołajczyka przypadły na okres przełomowy dla kształtowania się nowoczesnego państwa polskiego. Rychło dostrzegł, że przed chłopami stoją ogromne zadania historyczne, że muszą się oni wyzwolić spod dominacji szlachetczyzny i ziemiaństwa, wywalczyć sobie równość nie tylko obywatelską, lecz i społeczną. Rozumiał, że w tym celu powinni rozwinąć aktywność w wielu dziedzinach, nie tylko w gospodarce, ale także w życiu publicznym, na wsi, w gminie, w powiecie i w państwie. Szczególnie odczuł te potrzeby po zamachu stanu Józefa Piłsudskiego, w wyniku którego chłopów systematycznie odsuwano od wpływu na życie kraju, w myśl głośnych wtedy wołań: „Chamy, do wideł i gnoju!”. Podjął walkę z tym złem.

Wkrótce po swym powrocie z wojny 1920 r. Mikołajczyk zaangażował się w działalność na poły polityczną, na poły społeczną. Zorganizował swych rówieśników w koło młodzieży wiejskiej, działał w lokalnym kółku rolniczym, w 1922 r. wstąpił do Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” i został sekretarzem jego koła w Dobrzycy. Współpracował z redakcjami pism rolniczych i ludowych.

W 1927 r. przyczynił się do utworzenia Wielkopolskiego Związku Młodzieży Wiejskiej, organizacji samodzielnej, nieuległej wobec sanacji i rządzących, walczącej o wychowanie pokolenia chłopskiego świadomego swych praw oraz obowiązków społecznych i narodowo-państwowych. Związek w 1936 r. wejdzie w skład Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”. Jako współtwórca Wielkopolskiego Związku Młodzieży Wiejskiej Mikołajczyk został najpierw jego wiceprezesem, w roku następnym objął prezesurę, pełnił ją do 1930 r., kiedy stanęły przed nim zadania ogólnokrajowe. Młodzi ludowcy przyznali mu wówczas honorową prezesurę Związku.

W wyborach do Sejmu RP w roku 1930 z ramienia PSL „Piast” (z listy Centrolewu) zostaje wybrany jako najmłodszy wiekiem poseł – miał wówczas 29 lat. Mandat piastował do roku 1935. Przez cały ten czas swą poselską dietę regularnie przekazywał Związkowi Młodzieży Wiejskiej. Równocześnie ze zdobyciem mandatu poselskiego wzrosła pozycja młodego Mikołajczyka we władzach naczelnych PSL „Piast”. W latach 1930-1931 był członkiem Rady Naczelnej tego stronnictwa.

Po zjednoczeniu ruchu ludowego 15 marca 1931 r. powierzono mu wysokie funkcje w Stronnictwie Ludowym. W latach 1931-1939 był członkiem Rady Naczelnej, 1931-1933 sekretarzem Prezydium RN. We wrześniu 1933 r. wszedł do Naczelnego Komitetu Wykonawczego SL, a ponieważ wiceprezes NKW, Władysław Kiernik, skazany w procesie brzeskim uszedł na emigrację, jego obowiązki przejął Mikołajczyk; pełnił je do 1939 r.

W Stronnictwie Ludowym Mikołajczyk należał do grupy aktywnych działaczy antysanacyjnych. Jako zwolennik radykalnych, pozaparlamentarnych metod walki opowiadał się za taktyką strajkową Wincentego Witosa, który po skazującym wyroku brzeskim przebywał wówczas na emigracji w Czechosłowacji.

Wobec odmowy urzędującego w kraju prezesa SL, Macieja Rataja, kierowanie strajkiem chłopskim powierzono Stanisławowi Mikołajczykowi. W ten sposób stał się – obok Witosa – czołowym organizatorem Wielkiego Strajku Chłopskiego w sierpniu 1937 r.

W latach trzydziestych oprócz działań poselskich i partyjnych Mikołajczyk nadal wiele udzielał się w organizacjach społeczno-gospodarczych, zwłaszcza w Wielkopolskim Towarzystwie Kółek Rolniczych. Od 1928 r. wchodził w skład jego Rady Głównej, był także wiceprezesem Sekcji Osadniczej. Na walnym zjeździe w 1936 r. został wybrany na prezesa WTKR, funkcję tę pełnił do 1939 r. Poza Wielkopolskim Towarzystwem Kółek Rolniczych Mikołajczyk piastował mandat radcy w Wielkopolskiej Izbie Rolniczej, wchodził w skład poznańskiego samorządowego sejmiku wojewódzkiego, gdzie przewodniczył Wydziałowi Rolnictwa. W Sejmie również zajmował się głównie sprawami rolnymi i samorządem. W roku 1932 z ramienia Wielkopolskiego Związku Młodzieży Wiejskiej uczestniczył w kongresie Słowiańskiego Związku Młodzieży Wiejskiej w Bratysławie, przewodniczył tam obradom Komisji Rolnej.

Dr Janusz Gmitruk

Dyrektor Muzeum Historii

Polskiego Ruchu Ludowego