Rok 1997 kończący czteroletnią kadencję koalicji SLD-PSL przyniósł niezwykle ważne wydarzenie w dziejach państwa polskiego, które zwycięsko wyszło z transformacji ustrojowej. Pokojowo uwolniło się od dominacji sowieckiej i otworzyło nie tylko gospodarczo, ale także politycznie i kulturalnie dla demokracji zachodniej. Determinacja socjaldemokratów i ludowców doprowadziła do uchwalenia w dniu
2 kwietnia 1997 r. jednej z najbardziej udanych konstytucji. Zgromadzenie Narodowe, które ją przyjmowało, prowadzili ludowcy: Józef Zych – marszałek Sejmu i Adam Struzik – marszałek Senatu.

Tradycje konstytucyjne są nierozerwalną częścią historii każdego narodu i każdego państwa. Ich znajomość jest nie tylko obywatelskim obowiązkiem, lecz także lekcją wychowania patriotycznego.

Znajomość poszczególnych aktów konstytucyjnych, wiedza o czasach ich powstania oraz warunkach, w jakich miały one swój początek i zakończenie, mają znaczenie nie tylko retrospekcyjne. Poznanie dziejów konstytucyjnych i funkcjonowania poszczególnych ustaw zasadniczych jest potrzebne do zrozumienia obowiązujących aktów ustrojowych.

Tworzenie nowej konstytucji wiąże się z procesem sięgania do tego wszystkiego, co w dziejach danej państwowości najczęściej już miało miejsce. Pisanie konstytucji jest wyrazem historii – to zjawisko dokonywania optymalnych wyborów formy ustroju państwowego, systemu rządów oraz poszczególnych rozwiązań instytucjonalnych, organizacyjnych i proceduralnych.

Znajomość tradycji pozwala wybrać najlepsze w danym momencie historycznym rozwiązania, a w każdym razie uniknąć tych, które albo się nie sprawdziły, albo skompromitowały. Tak czy inaczej, dziedzictwo rodzimego konstytucjonalizmu to czynnik umożliwiający lepsze poznanie i zrozumienie obowiązującego prawa, znalezienie jakichś punktów wspólnych, albo nawet i rozbieżnych. Tradycja to nie tylko kontynuacja, lecz także i negacja tego wszystkiego, co okazało się złe, niesłuszne, nieegzekwowalne.

Małe konstytucje

Państwo, znajdujące się w okresie przejściowym, nie może pozostawać w stanie ustrojowej próżni i musi opierać podstawy swojej egzystencji na minimalnych choćby podstawach prawnych. Z tego też powodu w takich sytuacjach są tworzone „tymczasowe akty ustrojowe, mające przez pewien czas stanowić namiastkę pełnego aktu konstytucyjnego”. W polskiej tradycji konstytucyjnej takie tymczasowe akty nazywano „małymi konstytucjami”. Pojęcie „mała” ma tu przede wszystkim wskazywać na prowizoryczny charakter konstytucji, obowiązującej w okresie przejściowym do czasu uchwalenia pełnej konstytucji.

Przymiotnik „mała” w odniesieniu do aktu konstytucyjnego okresu przejściowego obrazuje nie tylko tymczasowość, a więc swoistą incydentalność takiego aktu ustrojowego, ale także ograniczony zakres jego regulacji w porównaniu z „definicyjnym” zakresem treści pełnej konstytucji jako ustawy zasadniczej. Zakres ten ogranicza się bowiem do regulacji podstawowych zasad funkcjonowania władzy publicznej i ewentualnie związanych z tym zagadnień, natomiast poza nim pozostają inne materie konstytucyjne, zwłaszcza zaś zasady ogólnoustrojowe, zadania i charakter państwa oraz prawa i wolności obywatelskie.

W polskich tradycjach konstytucyjnych „małe konstytucje” odmierzały momenty przełomowe, stały się prawdziwymi cezurami czasowymi otwierającymi poszczególne epoki konstytucyjne i w tym wyraża się ich tradycyjny charakter. „Mała konstytucja” z 1919 r. zapoczątkowała II RP, kolejna z 1947 r. otworzyła okres Polski Ludowej, wreszcie trzecia, ostatnia, z 1992 r. zasygnalizowała początek III Rzeczypospolitej.

Z tej perspektywy tymczasowe akty konstytucyjne odgrywają rolę wręcz rewolucyjną. „Mała konstytucja” z roku 1919 oraz okres bezpośrednio ją poprzedzający kojarzą się z odzyskaniem suwerenności, z zakończeniem niewoli narodowej pod zaborami, a jednocześnie z nowoczesną – w pełnym tego słowa znaczeniu – państwowością. Z kolei lata 1944-1947 wyznaczają początek walki o suwerenność państwa polskiego, okres, gdy przechodzi ono w orbitę wpływów komunistycznych i kiedy systematycznie są odrzucane tradycyjnie polskie, a także demokratyczne i zachodnie rozwiązania ustrojowe, które zostały całkiem usunięte w momencie przyjęcia Konstytucji PRL w 1952 r. Mała konstytucja z 1947 r. nie była konstytucją pełną, gdyż nie zawierała postanowień co do ustroju społeczno-politycznego oraz praw i obowiązków obywateli. Ograniczała się do uregulowania ustroju, zakresu działania i wzajemnego stosunku naczelnych organów państwowych.

Wreszcie okres po roku 1989, a zwłaszcza „mała konstytucja” z 1992 r., wiążą się jednoznacznie z odejściem od realnego socjalizmu oraz z powrotem do zachodnich, demokratycznych reguł funkcjonowania państwa i społeczeństwa. „Mała konstytucja” z 1992 r. w zasadniczej swojej części została „inkorporowana” do treści nowej konstytucji z 1997 r., a założenia ustrojowe oraz szereg innych szczegółowych rozstrzygnięć zostały po prostu do niej przeniesione.

Prace nad nową konstytucją

Lata 1989-1997 to okres dynamicznych przemian ustrojowych, stanowiących przejście od ustroju realnego socjalizmu do demokracji parlamentarnej. Najważniejszymi etapami polskiej transformacji były: obrady Okrągłego Stołu (od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 r.; nowelizacja konstytucji w latach 1989 i 1990; przejęcie władzy przez opozycję w 1989 r. oraz wprowadzenie gospodarki rynkowej; uchwalenie „małej konstytucji” w 1992 r.; podjęcie prac nad nową konstytucją demokratycznej Polski).

Przebieg prac nad ustawą zasadniczą Rzeczypospolitej Polskiej możemy podzielić na trzy etapy. Pierwszy – okres Sejmu kontraktowego X kadencji (1989-1991); drugi – okres Sejmu I kadencji (1991-1993); trzeci – okres Sejmu II kadencji (1993-1997).

W pierwszym okresie długo rozważano nad ustrojem RP. Brakowało realnych i praktycznych doświadczeń konstytucyjnych. W tym czasie powstały w parlamencie dwa projekty konstytucji. Projekt sejmowej Komisji Konstytucyjnej proponował model rządów parlamentarno-gabinetowych, natomiast projekt senacki – model rządów nazywany systemem prezydencko-parlamentarnym.

Pierwsza Komisja Konstytucyjna wybrana w 1991 r. składała się z 46 posłów i 10 senatorów. W jej posiedzeniu uczestniczyli – z prawami składania wniosków – upoważnieni przedstawiciele Prezydenta RP, Rady Ministrów oraz Trybunału Konstytucyjnego. Od kwietnia 1994 r., po nowelizacji ustawy konstytucyjnej, inicjatywa ustawodawcza przysługiwała również grupie obywateli, którzy dla swego projektu pozyskali 500 tys. osób posiadających czynne prawo wyborcze. Dorobek pierwszej Komisji Konstytucyjnej przejęła następna.

W październiku 1993 r. ukonstytuowała się nowa Komisja Konstytucyjna. W jej skład weszli nowo wybrani posłowie na Sejm II kadencji i senatorowie Senatu III kadencji. Na przewodniczącego Komisji wybrano posła Aleksandra Kwaśniewskiego (Sojusz Lewicy Demokratycznej). Jego zastępcą został senator Stefan Józef Pastuszka (Polskie Stronnictwo Ludowe).

W ciągu pierwszych miesięcy swego funkcjonowania Komisja Konstytucyjna skupiła się na regulacjach odnoszących się do własnej organizacji i trybu prac. W kwietniu 1994 r. przeprowadzono nowelizację Ustawy o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP. Była ona podyktowana koniecznością wzmocnienia legitymizacji Zgromadzenia Narodowego. Pojawiły się bowiem głosy, że parlament ten nie powinien uchwalać nowej ustawy zasadniczej, ponieważ nie jest dostatecznie reprezentatywny oraz nie ma „moralnej legitymacji”, gdyż większość mandatów otrzymały formacje wywodzące się z poprzedniego ustroju (SLD i PSL).

Na przełomie lat 1996 i 1997 ukształtowała się koalicja, dążąca do szybkiego uchwalenia ustawy zasadniczej, tzw. łuku konstytucyjnego. W jego skład wchodziły Sojusz Lewicy Demokratycznej, Unia Wolności, Polskie Stronnictwo Ludowe i Unia Pracy. Na przeciwnym biegunie znajdował się obóz antykonstytucyjny. Jego trzon stanowiły największe ugrupowania prawicy – Akcja Wyborcza Solidarność i Ruch Odbudowy Polski. Antagonizm między nimi ujawnił się w czasie późniejszej kampanii przed referendum.

Uchwalenie konstytucji

Zgromadzenie Narodowe, które 2 kwietnia 1997 r. uchwaliło konstytucję, prowadzili ludowcy: Józef Zych – marszałek Sejmu i Adam Struzik – marszałek Senatu. Za konstytucją głosowało 451 osób, przeciwko – 40, a 6 wstrzymało się od głosu. W tym samym dniu prezydent zarządził przeprowadzenie referendum zatwierdzającego, 25 maja 1997 r., w którym 52,7 proc. głosujących opowiedziało się za przyjęciem nowej konstytucji. W dniu 15 lipca 1997 r. Sąd Najwyższy potwierdził ważność przeprowadzonego referendum, a następnego dnia prezydent podpisał konstytucję, która weszła w życie 17 października 1997 r.

Uchwalona Konstytucja III RP była ukoronowaniem okresu dynamicznej transformacji ustrojowej kraju. Doświadczenie jej twórców i wykorzystanie całego dorobku praktyki ustrojowej z lat 1989-1997 sprawiły, że nowo przyjęta ustawa zasadnicza stała się autentycznym fundamentem działania państwa.

Konstytucja z 1997 r. jest jedną z najobszerniejszych, jednolitych konstytucji europejskich. Składa się z 243 artykułów podzielonych na 13 rozdziałów. Preambuła, czyli uroczysty wstęp, odwołuje się do polskiej historii, wartości prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna; zawiera formułę odwołania się do Boga (Invocatio Dei); mówi o innych źródłach, z których mogą być czerpane owe wartości. Preambuła jest wiążącym prawnie i politycznie składnikiem konstytucji, wyznacznikiem interpretacji jej treści, ale i wskazówką dla kształtowania politycznej i moralnej podstawy porządku prawnego Rzeczypospolitej.

dr Janusz Gmitruk

Dyrektor Muzeum Historii

Polskiego Ruchu Ludowego