Kongres jest najważniejszym i najbardziej reprezentatywnym gremium Stronnictwa. To głos każdego członka PSL z wszystkich krańców Polski. Dialog kongresowy jest żywy i bezpośredni, dotyka najważniejszych spraw Polski i ugrupowania, a członków zawsze motywował do działania.

Dwanaście kongresów w ciągu 26 lat odrodzonego PSL świadczy o dużej dynamice życia partyjnego, a przede wszystkim o wielkim przywiązaniu ludowców do demokratycznych zasad działania.

Kongres Jedności (1990)

Początek trzeciej drogi Polskiego Stronnictwa Ludowego miał miejsce 5 maja 1990 r. na Kongresie Jedności, który odbył się na Politechnice Warszawskiej. Powstałe wówczas z połączenia PSL-Odrodzenie i PSL (wilanowskiego) – jednolite PSL, stało się partią, której bogactwa tradycji i historycznej ciągłości nie posiada żadna inna działająca w Polsce formacja polityczna.

Kierownictwa łączących się partii przekazały na rzecz połączonego PSL majątek i swoje struktury organizacyjne.

5 maja 1990 r. nie uchwalono nowej deklaracji programowej, przyjęto natomiast wiele uchwał wyznaczających kierunki działalności PSL. Sprawami programowymi miał zająć się następny Kongres PSL. Był to ruch silnie akcentujący własną samodzielność i tożsamość.

II Kongres PSL (1991)

W rok po Kongresie Jedności PSL Rada Naczelna zwołała Nadzwyczajny Kongres PSL, który odbył się 29 czerwca 1991 r. na Uniwersytecie Warszawskim. Dokonała tego w niezwykle złożonej i dramatycznej sytuacji. Próby rozbicia jedności ruchu ludowego pod hasłem dekomunizacji Stronnictwa przez prezesa PSL Romana Bartoszcze doprowadziły do konfliktu wewnętrznego.

W trudnych chwilach zwyciężyła mądrość i instynkt samozachowawczy. Na Nadzwyczajnym Kongresie powołano do władz ludzi nieuwikłanych w spory personalne. Sprzyjało to konsolidacji oraz podnosiło autorytet PSL na wsi i w całym społeczeństwie.

II Kongres PSL przyjął podstawowe dokumenty – deklarację ideową, statut i program.

III Kongres PSL (1992)

Trzeci Kongres również obradował na Uniwersytecie Warszawskim. Zwołany na 21-22 listopada 1992 r., był kongresem sprawozdawczo-wyborczym. Poprzedziła go kampania w strukturach Stronnictwa. Przyjęto 160-stronicowe dokumenty programowe pt. Żywią, bronią, gospodarują. Okres między III i IV Kongresem to: „33-dniowa” misja tworzenia rządu RP przez premiera Waldemara Pawlaka w 1992 r. oraz wielki sukces wyborczy PSL 19 września 1993 r., gdy PSL wprowadziło do parlamentu 132 posłów i 35 senatorów (potem doszedł jeszcze jeden). Po zawarciu porozumienia z Sojuszem Lewicy Demokratycznej (umowa koalicyjna z października 1993 r.) powstał rząd z Waldemarem Pawlakiem na czele, w którym politycy PSL objęli 7 tek ministerialnych. Wicemarszałkiem Sejmu został przewodniczący Rady Naczelnej – Józef Zych, a marszałkiem Senatu – Adam Struzik.

IV Kongres PSL (1995)

Czwarty Kongres zwołany do Warszawy w dniach 18-19 lutego 1995 r. miał charakter sprawozdawczo-programowy i obradował w dwóch miejscach: Teatrze Polskim (18 lutego) i Sali Kongresowej (19 lutego). Pierwszego dnia roboczego z udziałem 700 delegatów przyjęto projekt zmian w statucie PSL oraz uchwały: „O kształtowaniu szans rozwoju dla Polski”, „Stanowisko PSL w sprawach głównych problemów społeczno-gospodarczych kraju”.

W drugim dniu obrad uczestniczyło 3 tysiące osób. W sposób niezwykle uroczysty uczczono 100-lecie politycznego ruchu ludowego. „W chłopie żyje i odradza się naród” – to wymowne hasło przypomniało delegatom, że są solą tej ziemi. Wystąpienia przywódców określały miejsce Stronnictwa jako nowoczesnej partii, silnej, zdolnej ponosić odpowiedzialność za losy kraju w trudnych warunkach.

Obrady IV Kongresu zorganizowane zostały w nieco innej formie niż poprzednie. Łączyły bowiem w sobie elementy rzeczowej, programowej dyskusji i masowego wydarzenia politycznego w stolicy.

100-lecie ruchu ludowego, zainaugurowane przez Kongres obchodzone było w całym kraju bardzo uroczyście. Centralne uroczystości polityczne i zjazd weteranów ruchu ludowego odbyły się w Rzeszowie (24-25 czerwca i 28 czerwca 1995 r.). Zapoczątkowano wówczas również naukowe Kongresy Historyków Wsi i Ruchu Ludowego, które od tej pory miały odbywać się co 5 lat.

V Kongres PSL (1996)

Działalność Stronnictwa przed V Kongresem wyznaczały obchody 100-lecia ruchu ludowego, kampania prezydencka, sprawy koalicyjne.

Jesienią 1996 r. przed V Kongresem odbyło się wiele konferencji i spotkań o charakterze ogólnokrajowym, m.in. konferencja LTNK i ZHRL – „Ziemia, władza i oświata dla ludu – historia i współczesność”, spotkanie weteranów ruchu ludowego, odsłonięcie tablicy Wincentego Witosa na Wawelu, spotkania działaczy młodzieżowych i samorządowych, nauczycieli. Pracowały też zespoły ekspertów przygotowujące materiały na V Kongres.

W dniach 22-23 listopada 1996 r. w Sali Kongresowej Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie odbył się sprawozdawczo-wyborczy V Kongres Polskiego Stronnictwa Ludowego. Blisko 1300 delegatów reprezentujących 49 organizacji wojewódzkich i ok. 2000 gminnych oceniło minioną 4-letnią kadencję, wybrało władze statutowe Stronnictwa oraz podjęło uchwały polityczne.

Uchwały programowe miały znaczenie nie tylko dla ruchu ludowego, ale dla wsi i kraju. W obradach udział wzięło wielu zaproszonych gości. W pierwszym dniu uczestniczyli jedynie ludzie związani z PSL. Natomiast pozostali goście, a wśród nich wielu przedstawicieli partii politycznych i organizacji społecznych, zostali zaproszeni na drugi dzień obrad. Nie przewidziano udziału gości zagranicznych. W części artystycznej występował Zespół Pieśni i Tańca „Mazowsze”.

VI Kongres PSL (1998)

Po dwóch trudnych dla Polskiego Stronnictwa Ludowego latach 21 listopada 1998 r. w sali warszawskiej Filharmonii, obradował VI Kongres Polskiego Stronnictwa Ludowego – ostatni w XX wieku kongres programowy ruchu ludowego. Okoliczność ta upoważniła go do odniesienia się do ponad 100-letniej tradycji i dorobku ruchu ludowego oraz zarysowania wizji jego przemian co najmniej na okres przygotowań Polski do integracji z Unią Europejską oraz na pierwsze lata członkostwa.

Dokonano oceny działalności w ciągu minionych lat i przyjęto znowelizowane dokumenty programowe Stronnictwa. Kongres potwierdził centrowy charakter PSL i zobowiązał władze Stronnictwa do obrony interesów mieszkańców wsi i rolnictwa.

VII Kongres PSL (2000)

W kampanii sprawozdawczo-wyborczej dominował pogląd, że Kongres musi być zapowiedzią nowego otwarcia na sprawy wszystkich Polaków. Hasło „Czas, by Państwo Służyło Ludziom” było mottem przewodnim VII Kongresu, który obradował w Warszawie 24-25 marca 2000 r. Delegaci na Kongres przywoływali w swoich wystąpieniach motyw przełomu wieków i przełomu tysiącleci. Przyjęto program społeczno-gospodarczy oraz stanowisko wobec integracji europejskiej. Uznano, że konieczne jest: utrzymanie wysokiej dynamiki wzrostu gospodarczego, zwiększenie inwestycji w nowoczesne dziedziny gospodarki, infrastrukturę, rozwój eksportu, zwiększenie nakładów na naukę, oświatę i kulturę, rozszerzenie ochrony zdrowia i opieki socjalnej.

VIII Kongres PSL (2004)

W Warszawie 16 marca 2004 r. pod hasłem „…a Polska musi trwać wiecznie” obradował VIII Kongres PSL (część I, sprawozdawczo-wyborcza). Wielokrotnie podczas tego Kongresu podkreślano, że ma on znaczenie przełomowe i odbywa się w czasach dla Stronnictwa i dla Polski bardzo trudnych. Kiedy 21 lutego Rada Naczelna podejmowała decyzję o przyśpieszeniu VIII Kongresu, miała na uwadze właśnie ową skomplikowaną sytuację wewnętrzną i zewnętrzną.

Dotychczasowy prezes Stronnictwa Jarosław Kalinowski zrezygnował z kandydowania, na nowego prezesa wybrano Janusza Wojciechowskiego.

Część druga, programowa Kongresu odbyła się 23 października 2004 r. Kongres zatwierdził program społeczno-gospodarczy PSL oraz deklarację ideową, przyjął również uchwałę, uznającą za celowe prowadzenie przez władze PSL rozmów z ugrupowaniami politycznymi i społecznymi o charakterze chrześcijańsko-ludowym w sprawie zacieśnienia współpracy, „nie wyłączając połączenia w jedną, szerszą chrześcijańsko-ludową formację polityczną”.

29 stycznia 2005 r. Rada Naczelna PSL nie zaakceptowała podpisanego przez prezesa PSL Janusza Wojciechowskiego Porozumienia Wyborczego „Zgoda”. J. Wojciechowski zrezygnował z kierowania Stronnictwem, jego dymisję przyjęto w drugim głosowaniu. Na prezesa PSL większością głosów wybrany został Waldemar Pawlak. Rada Naczelna zdecydowała, że PSL do wyborów parlamentarnych pójdzie samodzielnie.

IX Kongres PSL (2007)

Dziewiąty nadzwyczajny Kongres PSL pod hasłem „Polska Lepszych Szans, Polska Solidarnych Obywateli” obradował w Sali Kongresowej w Warszawie 14 kwietnia 2007 r. Zwołany został w celu dokonania zmian w programie oraz statucie Stronnictwa, aby dostosować je do wyzwań współczesności. Nowe treści miały też zdynamizować działalność PSL na scenie politycznej.

Kongres przyjął nowe tezy programowe: „PSL – stawiamy na normalność”. Stanowiły one podstawę dyskusji programowej w kampanii sprawozdawczo-wyborczej przed X Kongresem PSL. Uchwalił również „Deklarację Ideową Polskiego Stronnictwa Ludowego”, w której podkreślono, że celem Stronnictwa jest zapewnienie bezpieczeństwa, trwałości, suwerenności oraz rozwoju kraju.

10 listopada Rada Naczelna PSL wyraziła zgodę na zawarcie porozumienia koalicyjnego PSL i PO pod nazwą „Razem tworzymy lepszą przyszłość – By żyło się lepiej Wszystkim”. 23 listopada prezes PSL Waldemar Pawlak i przewodniczący PO Donald Tusk podpisali deklarację o wolności, braterstwie, równości i zasadzie solidarności”.

X Kongres PSL (2008)

8 listopada 2008 r. w warszawskiej Hali EXPO obradował X Kongres PSL, na który zjechało ponad tysiąc delegatów z całego kraju.

Delegaci na X Kongres wysłuchali sprawozdań z działalności ustępujących władz Stronnictwa i udzielili im absolutorium. W swoim wystąpieniu prezes mówił o programie Stronnictwa. Jego główne tezy to aktywne społeczeństwo, innowacyjna gospodarka i sprawne instytucje. „Do polityki nie idziemy, żeby przyłączyć się do establishmentu, nie idziemy dla sławy, idziemy po to, żeby służyć ludziom i Polsce” – podkreślał. Kongres podsumował pierwszy rok wspólnych koalicyjnych rządów z Platformą Obywatelską.

Szczególnie życzliwie przez zgromadzonych został przyjęty prof. Władysław Bartoszewski – były członek PSL Stanisława Mikołajczyka.

XI Kongres PSL (2012)

17 listopada 2012 r. w BGŻ Arena w Pruszkowie obradował XI Kongres. Głównym tematem była ocena koalicji samorządowej i parlamentarnej PSL a PO. Była to trudna koalicja, ponieważ siły parlamentarne nie były sobie równe. Powodowało to wiele ograniczeń. Stronnictwo kierowało resortami gospodarki, rolnictwa i rozwoju wsi; pracy i polityki społecznej. Waldemar Pawlak pełni funkcję wicepremiera i ministra gospodarki.

Zdecydowana większość ludowców wierzyła w reelekcję prezesa, ponieważ Waldemar Pawlak miał mocne atuty, był wicepremierem i prezesem ZG ZOSP RP. Jednakże 17 głosami rywalizację o funkcję prezesa PSL wygrał Janusz Piechociński. Wynik wyborów był wielkim zaskoczeniem dla wszystkich, nie wyłączając nowo wybranego prezesa. 16 listopada 2014 r. przyszło zwycięstwo w wyborach samorządowych 23,68 proc. Wybory napełniły ludowców dumą i nadzieją na przyszłość.

XII Kongres PSL (2016)

19 listopada w Jachrance pod Warszawą obradował XII Kongres PSL w trybie zwyczajowym i niezwykle skomplikowanej sytuacji w Stronnictwie. Poprzedziły go wybory parlamentarne. Niestety, wynik wyborów 25 października 2015 r. – 5,1 proc. okazał się najgorszy od 1989 r. Stronnictwo uzyskało 16 mandatów, a straciło 7 posłów z powodu nieproporcjonalnej ordynacji wyborczej. PSL przeszło do opozycji.

Wynik wyborczy był szokiem dla polityków Stronnictwa. Szybko doprowadził do ustąpienia Janusza Piechocińskiego i wyboru 7 listopada 2015 r. Władysława Kosiniaka-Kamysza byłego ministra pracy i polityki społecznej. Wybory młodego prezesa PSL z ludowcowym rodowodem, znakomicie wykształconego lekarza napełniły nadzieją działaczy ruchu ludowego.

XII Kongres PSL był jednym z najważniejszym krajowych wydarzeń politycznych ostatnich miesięcy, a dla ludowców – zasadniczym. Uczestniczyło w nim ponad 1600 osób – delegatów i zaproszonych gości. Niezwykle wysoki mandat zaufania uzyskał lider ludowców Władysław Kosiniak-Kamysz. W głosowaniu tajnym na prezesa PSL zagłosowało aż 1002 delegatów na 1055 głosujących. Na przewodniczącego Rady Naczelnej wybrano Jarosława Kalinowskiego z wynikiem 713 głosów.

Podczas Kongresu przegłosowano zmiany w statucie oraz wybrano 20 członków do Rady Naczelnej PSL. Przyjęto też nowoczesny program pt. „Solidarny Rozwój”. W skład deklaracji weszło 10 części dotyczących różnych dziedzin – od kwestii ideowych i ustrojowych po zagadnienia społeczne i gospodarcze. Program ten – jak zapowiedziano – ma być Nowym Zielonym Ładem, którego fundamentem jest godność i poszanowanie drugiego człowieka. Odwołuje się do nauki społecznej Kościoła i oparty został na zasadach pomocniczości.

Przewodniczący Rady Naczelnej od maja 1990 r.:

• Roman Jagieliński – 1990,
• Józef Zych – 1991-2000,
• Franciszek Jerzy Stefaniuk 2000-2004,
• Jarosław Kalinowski – 2004-,

Prezesi PSL od maja 1990 r.:

• Roman Bartoszcze – 5 maja 1990 r. do 29 czerwca 1991 r.
• Waldemar Pawlak – 29 czerwca 1991 r. – do 11 października 1997 r.;

(premier od 5 czerwca 1992 r. do 10 lipca 1992 r.

oraz od 26 września 1993 r. do 1 marca 1995 r.)

• Jarosław Kalinowski – od 11 października 1997 r. do 16 marca 2004 r.
• Janusz Wojciechowski – od 16 marca 2004 r. do 29 stycznia 2005 r.
• Waldemar Pawlak – od 29 stycznia 2005 r. do 17 listopada 2012 r.
• Janusz Piechociński – od 17 listopada 2012 r. do 7 listopada 2015 r.
• Władysław Kosiniak-Kamysz – od 7 listopada 2015 r.

Honorowi prezesi PSL od maja 1990 r.:

• Franciszek Kamiński,
• Edward Kaleta,
• Antoni Podraza,
• Józef Zych.

Tekst: dr Janusz Gmitruk