O zbrodni w Palmirach na nowo

W tym roku przypada 81. rocznica Akcji AB, która stała się symbolem terroru hitlerowskiego w pierwszych latach okupacji niemieckiej. Została przeprowadzona przez Niemców na terytorium Generalnego Gubernatorstwa pomiędzy kwietniem a lipcem 1940 r. Akcja miała charakter ludobójstwa i była kontynuacją przeprowadzanej już od września 1939 r. akcji „Inteligencja” W ramach tej akcji funkcjonariusze SS i policji niemieckiej zamordowali co najmniej 6500 Polaków – w tym 3500 przedstawicieli polskiej inteligencji. W dniach 20-21 czerwca 1940 r. miała miejsce największa z egzekucji w lasach palmirskich. Trzema transportami z Pawiaka na egzekucję zwieziono do podwarszawskich Palmir 358 osób. 

Wydawnictwo Green Light Media wspólnie z Muzeum Niepodległości upamiętniły te wydarzenia poprzez konferencję naukową, wystawę w gmachu Sejmu i w Muzeum Niepodległości w Warszawie oraz poprzez specjalną publikację. Patronat honorowy nad tymi działaniami objął Sejm RP oraz Marszałek Województwa Mazowieckiego.

KONFERENCJA NAUKOWA: „Akcja AB – ludobójstwo elit polskiego społeczeństwa w pierwszych latach okupacji niemieckiej. To działo się przed Katyniem”

Konferencja miała miejsce 18 czerwca 2021 r. w murach Muzeum X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej – Oddziału Muzeum Niepodległości w Warszawie. Towarzyszyła jej okolicznościowa wystawa oraz publikacja. Wydarzenie poprzedził briefing prasowy, podczas którego podkreślono wagę i potrzebę odczytania na nowo wydarzeń związanych z Palmirami.

Na konferencję naukową złożyły się tak interesujące wystąpienia jak: „Palmiry. Śladami badań Prof. Władysława Bartoszewskiego” – prof. Władysław Teofil Bartoszewski; „Maciej Rataj – państwowiec i mąż stanu” – dr Czesław Siekierski, prezes Instytutu Politycznego im. Macieja Rataja; „W cieniu Prezydenta. Jan Pohoski – wiceprezydent Warszawy” – dr Beata Michalec, Muzeum Niepodległości w Warszawie; „Rola Pawiaka w realizacji Akcji AB na terenie Dystryktu Warszawskiego” – Joanna Gierczyńska, Muzeum Więzienia Pawiak – Oddział Muzeum Niepodległości w Warszawie; „Ruch Ludowy a terror niemiecki” – dr Mateusz Ratyński, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego; „Od zbrodni wojennych Wehrmachtu we wrześniu 1939 r. do Akcji AB” – dr Paweł Bezak, Muzeum Niepodległości w Warszawie.

W związku z tym wydarzeniem list do uczestników konferencji skierował wicemarszałek Sejmu RP Piotr Zgorzelski. „Czas, by polskie społeczeństwo na nowo odczytało Palmiry i pielęgnowało pamięć o tej tragedii. Zbrodnia w Palmirach miała miejsce przed zbrodnią w Katyniu. Palmiry pozostawały dotąd jakby w cieniu Katynia. Nie jestem zwolennikiem różnicowania, lecz rzecznikiem idei, by oba miejsca straszliwej kaźni Polaków, były obecne w naszej pamięci i świadomości i aby głoszono prawdę o ludobójstwie w kontekście obu tych symbolicznych miejscowości” – napisał wicemarszałek Sejmu. Specjalny list do uczestników skierował również marszałek Mazowsza Adam Struzik. „Palmiry stały się symbolem męczeństwa naszego narodu. Zamordowano tutaj elitę narodu z marszałkiem Sejmu Maciejem Ratajem na czele. Podobne drzewa szumią nad grobami mordowanych później w Katyniu pod Smoleńskiem, pod Charkowem, w Treblince, Pomiechówku. My, mieszkańcy Mazowsza i całej Polski chronimy w pamięci męczenników sprzed ponad 80 lat. Zaświadcza o tym dzisiejsza konferencja i udział w niej tak znakomitych prelegentów jak prof. Władysław Teofil Bartoszewski i dr Czesław Siekierski oraz grona specjalistów z Muzeum Niepodległości. Takie spotkania, podobnie jak cmentarz oraz muzeum w Palmirach, są godnymi znakami naszej narodowej pamięci” – podkreślił marszałek Mazowsza, Adam Struzik.

– 81 lat temu, w dniach 20-21 czerwca 1940 r., 358 osób, w tym Mieczysław Niedziałkowski, Maciej Rataj, Jan Pohoski i Janusz Kusociński, zginęło w największej egzekucji dokonanej przez Niemców w Palmirach k. Warszawy. Od grudnia 1939 do lipca 1941 r. Niemcy przeprowadzili tam 21 egzekucji, w których zabito ponad 1700 osób. Do Palmir przewożono z Pawiaka i Szucha inteligencję, nie tylko warszawską, ale w ogóle polską, a także zwykłych mieszkańców Warszawy. Kiedy powstało Generalne Gubernatorstwo, został wydany rozkaz zagłady całej polskiej inteligencji. We wszystkich miastach, miasteczkach czy wsiach Polski wyciągano z domu w nocy czy też nad ranem ludzi, którzy byli wyjątkowi, mieli wpływ na życie społeczne naszego narodu. To, co wydarzyło się w nocy z 20 na 21 czerwca 1940 r. było pierwszą masową egzekucją. Potem miały miejsce kolejne egzekucje, aresztowania i wywózki do obozów koncentracyjnych – zaznaczyła Beata Michalec, zastępca dyrektora ds. programowych Muzeum Niepodległości.

W ocenie posła i historyka Władysława Teofila Bartoszewskiego „źródłem akcji AB był pakt Ribbentrop-Mołotow, który podzielił Polskę pomiędzy dwóch okupantów. W grudniu 1939 r. odbyło się spotkanie między NKWD a Gestapo w Zakopanem, gdzie najprawdopodobniej – ponieważ nie zachowały się żadne źródła po stronie niemieckiej, a po stornie rosyjskiej nie mamy do nich dostępu – postanowiono, że najlepszym sposobem na kompletne unicestwienie Polski i polskiego narodu jest wytrzebienie najlepszych warstw społecznych tego narodu, czyli inteligencji, działaczy kulturalnych, politycznych i społecznych. Decyzja o wyborze Palmir jako miejsca mordowania Polaków również zapadła w grudniu 1939 r. W połowie grudnia gubernator Hans Frank udał się do przedwojennego terenu wojskowego na granicy Puszczy Kampinoskiej, gdzie postanowiono zrobić wizję lokalną. Postanowiono wyciąć część drzew, zrobić jedną, dużą polanę, a składy amunicji rozebrano oraz zniszczono dojazd kolejowy. Już w grudniu zaczęto rozstrzeliwać Polaków”.

W przekonaniu Bartoszewskiego „do dzisiaj nie znamy pełnej liczby zastrzelonych w Palmirach, ponieważ nie były przeprowadzane szczegółowe badania w całej okolicy. Informacje o tym, co się tam działo były zbierane i dokumentowane przede wszystkim dzięki niesłuchanej odwadze miejscowego proboszcza i gajowego. Gajowy, który był świadkiem egzekucji – co narażało go na natychmiastową śmierć – zaznaczał na drzewach w sposób sobie wiadomy, w których miejscach były zakopane ciała. Proboszcz z kolei zapisywał daty i liczby w księgach parafialnych. Dzięki temu po wojnie te groby można było ekshumować. Niemcy więźniom wywożonym do Palmir dawali nadzieję, że jadą prawdopodobnie do pracy lub jakiegoś obozu. Jak mówił Bartoszewski, ci ludzie mieli przy sobie rzeczy osobiste, notatki, dokumenty, listy, a nawet prowiant. Z tym wszystkim jechali do lasu w Palmirach, byli mordowani i zakopywani w grobach. W związku z tym, przy ekshumacji można było dokładnie ustalić, kto jest kim, bo obok nich były rzeczy osobiste z dokumentami. Dzięki temu udało się również ustalić, gdzie dokładnie znajdowało się ciało marszałka Macieja Rataja”. – Tak się składa, że mój ojciec, który pracował przy ekshumacjach, był jednym z tych, którzy zidentyfikowali pana marszałka. Ojciec był także pierwszą osobą, która napisała historyczną monografię o zbrodni w Palmirach – podkreślił Władysław Teofil Bartoszewski.

Zdaniem Czesława Siekierskiego posła i szefa Instytutu Politycznego im. Macieja Rataja „jest niezwykle ważne, że przywracamy w pamięci obecnego pokolenia tak istotne wydarzenia, które może były nieco w tle innych wielkich wydarzeń – zbrodni w Katyniu, Powstania w getcie warszawskim czy Powstania Warszawskiego. Wydarzenia z Palmir mają jednak wyjątkowe znaczenie, bo dotyczyły osób, które należały do elity, miały do odegrania rolę, jeśli chodzi o przewodzenie ludziom. Wśród ofiar zbrodni w Palmirach był wspominany już marszałek Maciej Rataj. – To była wielka postać, państwowiec, bardzo zaangażowany w budowę Polski. Na pierwszym miejscu stawiał zawsze sprawy ojczyzny. Jednocześnie umiał łączyć potrzeby klasy chłopskiej z interesami narodu i państwa – podkreślił Czesław Siekierski.

„O zbrodni w Palmirach na nowo” – wyjątkowa wystawa w gmachu Sejmu

21 czerwca, w 81. rocznicę największej egzekucji w Palmirach, z inicjatywy wicemarszałka Sejmu Piotra Zgorzelskiego ludowcy otworzyli w Sejmie wystawę „O zbrodni w Palmirach na nowo”. Wydarzenie jest hołdem pamięci złożonym marszałkowi Sejmu II RP Maciejowi Ratajowi oraz pozostałym ponad 2 tys. ofiarom, zamordowanym przez niemieckiego okupanta w tajnych egzekucjach w latach 1939-1943.

– Pamięć o Palmirach trzeba przywoływać i to jest głównym celem dzisiejszego dnia. Tam znajdują się tysiące grobów zidentyfikowanych i być może jeszcze dużo więcej tych, którzy w tym miejscu nadal spoczywają bezimiennie. Znajduje się tam kwiat polskiej inteligencji II RP. Wśród nich marszałek Maciej Rataj – wybitna postać. Jego plansza ma na wystawie wyjątkowy wymiar i miejsce. Warto pamiętać, że w okresie jego aktywności parlamentarnej, jako Marszałek Sejmu dwukrotnie pełnił rolę głowy państwa. Po zakończeniu kampanii wrześniowej natychmiast włączył się do pracy w konspiracji i za to głównie został aresztowany i wywieziony do Palmir – przypomniał wicemarszałek Zgorzelski.

– Pamięć i tożsamość jest tym, co znajduje się w tej wystawie. Oddajemy honor wszystkim, którzy zginęli w Akcji AB, która miała na celu likwidację narodu polskiego. To świadectwo naszej pamięci, o którą musimy dbać, bo ona kształtuje narodowego ducha – podkreślił prezes PSL, Władysław Kosiniak-Kamysz.

List do uczestników uroczystości skierowała również marszałek Sejmu Elżbieta Witek. „Kampinoska nekropolia to jedno z najtragiczniejszych i najświętszych miejsc na Mazowszu. Jest mogiłą ponad dwóch tysięcy ludzi, a zarazem symbolem martyrologii inteligencji polskiej. Na cmentarzu-mauzoleum w Palmirach spoczywa również jeden z bohaterów tej wystawy – marszałek Sejmu II RP śp. Maciej Rataj, wieloletni działacz ruchu ludowego, społecznik, jeden z twórców polskiego podziemia antyhitlerowskiego. Jego droga nacechowana była troską o dobro kraju i obywatela. Wiedział czym jest poświęcenie, służba, praca dla państwa niepodległego i suwerennego” – napisała Elżbieta Witek.

Wystawa przybliża również sylwetki innych parlamentarzystów II RP, którzy zostali zamordowani w Puszczy Kampinowskiej: Henryka Bruna, Stefana Wojnar-Byczyńskiego, Haliny Jaroszewiczowej, Mieczysława Niedziałkowskiego, a także wiceprezydenta Warszawy Jana Pohoskiego. 

Uroczystości w Palmirach

W ramach Akcji AB 20 i 21 czerwca 1940 r. Niemcy rozstrzelali w Puszczy Kampinoskiej w okolicach Palmir 368 więźniów Pawiaka, w tym 286 mężczyzn i 82 kobiety. Podczas egzekucji zginęła elita polskiego społeczeństwa. Pośród ofiar znalazło się wielu wybitnych działaczy społecznych i politycznych, dziennikarzy, lekarzy, adwokatów i księży. Wśród nich byli m.in.: Maciej Rataj – prezes Stronnictwa Ludowego, marszałek Sejmu RP; Janusz Kusociński – olimpijczyk, złoty medalista w biegu na 10 tys. metrów na Igrzyskach Olimpijskich w Los Angeles w 1932 r.; Jan Pohoski – wiceprezydent Warszawy; Mieczysław Niedziałkowski – znany działacz socjalistyczny, długoletni poseł na Sejm RP.

Zwieńczeniem zasług Macieja Rataja dla państwa i narodu była jego postawa w pierwszych miesiącach hitlerowskiej okupacji. Wobec zagrożenia egzystencji polskiego bytu jako jeden z pierwszych podjął heroiczną walkę. Odrzucając względy bezpieczeństwa zaangażował się całkowicie w działalność niepodległościową. Jego decyzje – nie oparte na żadnych formalnych upoważnieniach, lecz na ogromnym autorytecie, jaki posiadał – zapoczątkowały tworzenie ludowej konspiracji. Był już wówczas przekonany, że okupacja potrwa kilka lat i naród powinien mieć konspiracyjne kierownictwo polityczne i państwowe. Powołując do życia Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego, Maciej Rataj nadał podziemnej działalności chłopów nie tylko kierownictwo, ale także strukturę organizacyjną i podstawy konspiracyjnego działania. Angażując się w budowę ponad partyjnych, ogólnopolskich struktur politycznych był Rataj także współtwórcą zrębów Podziemnego Państwa Polskiego. Nie zdążył jednak rozwinąć szerszej działalności. Został aresztowany przez Gestapo w listopadzie 1939 r., w końcu lutego 1940 r. zwolniono go, ale 24 marca został ponownie aresztowany i osadzony w więzieniu na Pawiaku. 21 czerwca 1940 r. zginął od kul hitlerowskiego plutonu egzekucyjnego na Polanie Śmierci w Palmirach i pochowany w zbiorowej mogile. Podczas ekshumacji w kwietniu 1946 r. jego zwłoki zostały zidentyfikowane i przeniesione 25 czerwca 1946 r. do oddzielnego grobu. W czasie uroczystości pogrzebowych, w których wzięli udział przedstawiciele partii politycznych, rządu, wojska oraz żołnierze Batalionów Chłopskich i delegacje chłopskie z całego kraju, trumna Rataja została udekorowana Krzyżem Grunwaldu oraz Medalem Zwycięstwa i Wolności.

Wicemarszałek Sejmu Piotr Zgorzelski, posłowie Czesław Siekierski i Bożena Żelazowska oraz marszałek woj. mazowieckiego Adam Struzik złożyli kwiaty na grobie marszałka Sejmu Macieja Rataja oraz przy obelisku upamiętniającym ofiary masowej egzekucji palmirskiej.

– Palmiry. To tu, 81 lat temu na „polanie śmierci” Niemcy dokonali największej, masowej egzekucji na Polakach w ramach Akcji AB. Oddajemy hołd wszystkim ofiarom tej straszliwej zbrodni, wśród których był marszałek Sejmu Maciej Rataj – mówił w Palmirach Piotr Zgorzelski.


Zamów prenumeratę: zielonysztandar.com.pl/prenumerata
Cały tekst dostępny w wersji papierowej tygodnika Zielony Sztandar lub na platformach sprzedaży online



Podobne artykuły

  • W STULECIE NOBLA DLA REYMONTA

    „chcę (…) ze strzępów myśli i zaginionych obyczajów, z wrażeń z ziemi, ze wszystkiego co nasze, w najistotniejszej treści, odbudować …

  • Julia (Julianna) – córka Wincentego Witosa

    W zgodnej opinii świadków z epoki jedynaczka była oczkiem w głowie Wincentego Witosa. Wielka szkoda, że Julia nie napisała wspomnień …

  • O Tadeuszu Kościuszce na Mazowszu

    W roku Tadeusza Kościuszki ogłoszonym przez Samorząd Województwa Mazowieckiego z okazji 230. rocznicy Insurekcji (1794 – 2024), organizowanych jest wiele …