Wilno – jedna ze stolic Rzeczypospolitej. Miasto szesnastu królów polskich, a zarazem wielkich książąt litewskich. Miasto Skargi, Mickiewicza i Słowackiego, filomatów i filaretów, Lelewela i Miłosza. Miasto uczonych z uniwersytetu noszącego w okresie międzywojennym imię Stefana Batorego. Nazwiska tych wielkich Polaków przychodzą nam do głowy, gdy myślimy o tej jednej z najstarszych uczelni w Europie Wschodniej.
Lata działalności Uniwersytetu wyznaczają daty:
1579 r. – założenie przez króla Stefana Batorego;
1832 r. – zamkniecie przez władze carskie;
1919 r. – reaktywowanie przez Józefa Piłsudskiego;
1939 r. – likwidacja przez władze litewskie.
Data pierwsza: 1579 rok
Uniwersytet Krakowski – najstarsza polska wyższa uczelnia i jeden z najstarszych uniwersytetów w Europie Środkowej został założony przez Kazimierza Wielkiego. Po krótkim stosunkowo okresie rozwoju podupadł zupełnie i nie mógł wystarczyć dla kulturalnego życia Polski, wówczas po latach z inicjatywy Piotra Skargi, jezuity i pisarza powołano do życia drugą wyższą uczelnię w Wilnie.
Początkiem uczelni było kolegium założone w 1570 r. przez jezuitów, sprowadzonych do Wilna rok wcześniej staraniem biskupa Waleriana Protasewicza. W 1579 r. Stefan Batory król Polski i Wielki Książę Litwy – nadał kolegium status wyższej uczelni, która nazwana została Akademią Wileńską. Dyplom erekcyjny króla Stefana Batorego w sprawie przekształcenia jezuickiego kolegium wileńskiego w akademię pochodzi z lipca 1578 r. Nie zawierał jednak uroczystej arengi oraz pieczęci litewskiej. Wystawiony ponownie został przez Batorego – wraz z aktem fundacyjnym – w Wilnie 1 kwietnia 1579 r. Na tej podstawie 26 lipca 1579 r. biskup wileński Walerian Protasiewicz zwrócił się do stolicy Apostolskiej z prośbą o zatwierdzenie przywileju prawniczego i papież Grzegorz XIII wydal bullę w sprawie podniesienia kolegium wileńskiego do rangi Uniwersytetu, ogłaszając niezależność uczelni od biskupów, metropolitów i władzy świeckiej. Jej pierwszym rektorem był znakomity kaznodzieja ks. Piotr Skarga W ten sposób dawniejsza szkoła jezuicka zamieniona została na Uniwersytet, noszący oficjalnie dziwną poniekąd nazwę: „Academia et Universitatis Societatis Jesu”.
Na samym początku uczelnia, druga szkoła wyższa na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a pierwsza na Litwie miała trzy wydziały: filozoficzny, prawniczy i teologiczny. Teologia nie odgrywała na razie większej roli, silniejszy nacisk kładziono na studium humanistyczne – literaturę rzymską i grecką. Wykłady prowadzono w języku polskim. W XVI i XVII w. wielu znakomitych uczonych związało się z Uniwersytetem w Wilnie, m.in. poeta łaciński Maciej Sarbiewski, tłumacz Biblii Jakub Wujek, kaznodzieja Piotr Skarga, logik Marcin Śmigłecki. Wśród uczniów był między innymi Jan Karol Chodkiewicz, późniejszy hetman wielki litewski, walczący pod Kircholmem ze Szwedami.
Od początku swego istnienia uczelnia miała własną bibliotekę, której Zygmunt August zapisał w testamencie bogaty księgozbiór, a Krzysztof Mikołaj Radziwiłł ofiarował drukarnię.
Akademia była też jednym z ważniejszych ośrodków kontrreformacji. Profesorowie tacy jak Skarga silnie angażowali się w zwalczanie wpływów ewangelickich.
W okresie wspaniałego rozkwitu, jakim była dla Uniwersytetu Wileńskiego pierwsza połowa XVII wieku, liczył on 700 uczniów. Po czasie „potopu” i zajęciu miasta przez wojska rosyjskie uczelnia powoli upadała.
TEKST: Zenon Kaczyński
Zakład Historii Ruchu Ludowego