edność ludowców osiągnięta w 1990 roku była ich wielkim sukcesem. Świadczyła o wielkości ruchu politycznego, odwołującego się do historycznych tradycji i dorobku przywódców ludowych – Wincentego Witosa, Macieja Rataja i Stanisława Mikołajczyka.
Przełom lat osiemdziesiątych był okresem niezwykle ważnym w przywracaniu społeczeństwu wolności obywatelskich i wartości narodowych Polaków. Sierpień 1980 roku wyzwolił szereg procesów demokratyzacji, które objęły wszystkie partie polityczne. Do-prowadził do zmian pokoleniowych. Odnowa przebiegała pod hasłami pełnej demokratyzacji życia społeczno-politycznego, przestrzegania ram konstytucyjnych, rozliczenia winnych zaistniałych błędów i wypaczeń, stworzenia gwarancji instytucyjnych w celu zabezpieczenia kraju przed podobnymi wstrząsami. Wśród aktywu partyjnego zaczęły ujawniać się tendencje odśrodkowe. Zaczęto coraz głośniej kwestionować kierowniczą rolę PZPR. Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku określiło charakter i kierunek reform nowej ekipy. Zahamowało proces demokratyzacji, ale jednocześnie uchroniło struktury partyjne od rozkładu.
Wzrastała rola ZSL w sprawowaniu władzy i coraz mocniej budziła się potrzeba odzyskania własnej tożsamości politycznej
W tych przełomowych dla kraju chwilach wzrastała rola ZSL w sprawowaniu władzy. Nie bez istotnego wpływu Stronnictwa przywrócono zasadę równoprawnego traktowania poszczególnych sektorów gospodarki rolnej w polityce państwa. W 1983 roku zrealizowany został postulat konstytucyjnego zagwarantowania trwałości indywidualnej gospodarki chłopskiej. Zapis ten był podważeniem fundamentów doktryny marksistowskiej o wyższości gospodarki uspołecznionej nad indywidualną i ostatecznym odejściem od idei kolektywizacji polskiego rolnictwa.
W szeregach Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego coraz mocniej budziła się też potrzeba odzyskania własnej tożsamości politycznej. Coraz większą presję na władze centralne Stronnictwa wywierały struktury terenowe, które najwcześniej wyzwoliły się spod wpływu PZPR. Coraz częściej dochodziło do konfliktów na komisjach współdziałania partii politycznych, gdzie przedstawiciele ZSL w sposób jednoznaczny stawiali i bronili swoich racji. Na posiedzeniach władz centralnych i terenowych mówiono o odmienności programowej i ideowej ruchu ludowego, o jego aspiracjach do sprawowania władzy. Podejmowano też samodzielne działania polityczne.
Proces odbudowy historycznej i ideologicznej tożsamości ZSL w latach osiemdziesiątych następował szybko. Przejawiał się w działalności organizacyjnej Stronnictwa, w samodzielnych inicjatywach społecznych i politycznych, w pielęgnowaniu tradycji ruchu ludowego, inicjowaniu nadawania szkołom i ulicom imion wybitnych działaczy ruchu ludowego, w przywracaniu społeczeństwu wiedzy o wartościach ruchu ludowego i jego przywódcach. W Stronnictwie do głosu dochodziły w coraz większym stopniu siły wewnętrzne, czerpiące energię do działania i wzorce z doświadczeń historycznych ruchu ludowego.
Po roku 1987 nastąpiły zasadnicze przewartościowania ideowe i polityczne w ruchu ludowym, zmieniły się jego tendencje oraz świadomość i postawa członków, na którą znaczny wpływ wywierały również NSZZ RI „Solidarność” i katolickie duszpasterstwo rolników. Nie znalazło to jednak odzwierciedlenia w uchwałach X Kongresu ZSL. Skład kierownictwa Stronnictwa nadal pozostawał bez zmian.
O nastrojach na X Kongresie ZSL świadczą odważne i krytyczne wystąpienia przedstawicieli delegacji ludowych z kraju, które były odbiciem nastrojów w terenie. Do charakterystycznych należała barwna i przerywana oklaskami wypowiedź Marka Lutego podczas trzeciego dnia obrad X Kongresu ZSL 23 marca 1988 roku. Zaczął on wystąpienie po góralsku i kilkakrotnie wysuwał postulaty pod adresem rządu.
„Z uwagą nasza delegacja – mówił – przysłuchiwała się wystąpieniom szefa rządu, profesora Messnera. Niestety, z przykrością stwierdzamy, że wizja silnego polskiego rolnictwa oddala nam się z każdym krokiem”. Prezesowi PSL, Romanowi Malinowskiemu wręczył góralską buławę – ciupagę. „Tak na wszelki wypadek, dla obrony interesów polskiego rolnika”.
Motorem przemian w kraju i w ruchu ludowym stał się Okrągły Stół. W różnych regionach tworzyły się samorzutnie grupy działaczy ludowych, skupiające członków ZSL, NSZZ RI „Solidarność”, dawnych PSL-owców i wiciarzy. Organizowano dyskusje na tematy wsi i ruchu ludowego, oceniano i krytykowano działalność kierownictwa ZSL. W tym czasie również kierownictwo Stronnictwa podejmowało działania zmierzające do przebudowania linii politycznej i osiągnięcia samodzielności finansowej. Na posiedzeniach władz centralnych i terenowych mówiono o odmienności programowej i ideowej Stronnictwa, o jego aspiracjach do sprawowania władzy, postulowano także zmianę nazwy Stronnictwa.
W wyniku kompromisu zawartego przy Okrągłym Stole i faktycznego poparcia „Solidarności” w wyborach sejmowych mandaty poselskie uzyskało 76 działaczy ZSL, lecz wbrew oczekiwaniom władz Stronnictwa w głosowaniu klęskę poniosła lista krajowa ZSL.
Współorganizatorem obrad Okrągłego Stołu i jednym z autorów przełomu politycznego w 1989 roku był Marszałek Roman Malinowski, prezes ZSL. To dzięki jego determinacji wydarzeniem mającym bardzo istotne znaczenie dla losów ZSL, w perspektywie zaś dla losów całego ruchu, było utworzenie 17 sierpnia 1989 roku koalicji NSZZ „Solidarność”, ZSL i SD, która wyłoniła rząd Tadeusza Mazowieckiego, powołany 12 września 1989 roku. Działacze ZSL objęli w nim funkcje: wiceprezesa Rady Ministrów i ministra rolnictwa, leśnictwa i gospodarki żywnościowej, ministra sprawiedliwości, ministra zdrowia i opieki społecznej oraz ministra ochrony środowiska i zasobów naturalnych.
Wpływ na dalszy rozwój sytuacji miały zapowiedzi powstania PSL „Solidarność”, a także reaktywowanie 15 sierpnia 1989 roku w Wilanowie Polskiego Stronnictwa Ludowego (tzw. wilanowskiego) przez byłych działaczy z lat 1945-1947 z niezależnych struktur ruchu ludowego.
Środowiska niezależnych ludowców wbrew władzom politycznym i państwowym aktywizowały się już w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Inicjowały wiele nie-oficjalnych obchodów i uroczystości o charakterze patriotyczno-religijnym, upamiętniających wielkie wydarzenia i postaci w ruchu ludowym. Pomimo szykan SB niezależni ludowcy organizowali potajemnie uroczyste msze i fundowali pamiątkowe tablice. Dzięki staraniom Stanisława Mierzwy i innych bliskich współpracowników Wincentego Witosa w roku 1971 powstało w Wierzchosławicach Muzeum Dom Wincentego Witosa, a w rok później – Towarzystwo Przyjaciół Muzeum.
W latach osiemdziesiątych niezależni ludowcy coraz bardziej zdawali sobie sprawę z przemian zachodzących w szeregach ZSL. Podejmowali współpracę z działaczami Stronnictwa, niejednokrotnie współuczestnicząc w różnego typu przedsięwzięciach ZSL i wspierając je swym autorytetem, jak: między innymi budowę w Warszawie pomnika Wincentego Witosa. Jednocześnie podejmowali także działania o charakterze politycznym, zmierzające do odrodzenia niezależnego ruchu ludowego w Polsce.
W okresie przemian społeczno-politycznych w Polsce byli działacze PSL (1945-1947) z niezależnych struktur ruchu ludowego 15 sierpnia 1989 r. w Wilanowie zgromadzili szeroki aktyw ludowy i doprowadzili do reaktywowania Polskiego Stronnictwa Ludowego. Na prezesa tego ugrupowania wybrano gen. Franciszka Kamińskiego, przewodniczącą Rady Naczelnej została Hanna Chorążyna. II Kongres PSL odbył się 11 listopada 1989 roku.
Z kolei XI Nadzwyczajny Kongres ZSL, obradujący 27-29 listopada 1989 roku, przekształcony został w Kongres Odrodzenia Ruchu Ludowego. Delegaci podjęli następnie decyzję o zakończeniu działalności ZSL i powołaniu PSL-Odrodzenie. Przyjęto nowy statut i program. Specjalną uchwałą prawa i obowiązki ZSL przekazano na rzecz PSL-Odrodzenie. Na prezesa honorowego wybrano Tadeusza Nowaka – jednego z naj-bliższych współpracowników Stanisława Mikołajczyka, prezesem został Kazimierz Olesiak, a przewodniczącym Rady Naczelnej – Józef Zych. Kongres powołał Komisję Pojednania Ruchu Ludowego.
Formułując oceny działalności ZSL, musimy uwzględnić następujące fakty:
Stronnictwo było masową partią polityczną – w 1989 roku liczącą 532 499 członków, w tym 332 776, czyli 62,5 proc. chłopów. Natomiast 199 423 członków, czyli 37,5 proc., to inteligencja: nauczyciele, inżynierowie, pracownicy naukowi, lekarze, agronomowie, prawnicy, historycy, artyści. W sejmie Klub ZSL liczył 117 posłów. W radach narodowych wpływy ZSL sięgały 25 proc. W Radzie Ministrów, do połowy lat osiemdziesiątych liczącej około 35-40 osób, członkowie ZSL stanowili mniej niż 10% składu. Dopiero w 1988 roku w rządzie premiera Mieczysława F. Rakowskiego ludowcom przypadła teka ministra rolnictwa, leśnictwa i gospodarki żywnościowej połączona ze stanowiskiem wicepremiera.
TEKST: dr Janusz Gmitruk
Dyrektor Muzeum Historii
Polskiego Ruchu Ludowego
Fot. z achiwum MHPRL