W pamięci potomnych i literaturze historycznej konspiracyjnych dziejów ruchu ludowego w latach II wojny światowej utrwaliły się jedynie nazwiska jego głównych działaczy: komendantów i dowódców oddziałów specjalnych i partyzanckich. Wyrazem aktywności i patriotycznego zaangażowania mieszkańców wsi była natomiast znaczna liczebność ludowej konspiracji: 157 tysięcy żołnierzy Batalionów Chłopskich, 60 tysięcy członków Stronnictwa Ludowego „Roch” i 20 tysięcy członkiń Ludowego Związku Kobiet. Gdyby dobry los po II wojnie światowej pozwolił ludowcom zrealizować idee Polski Ludowej, a przywódcy ruchu ludowego decydowali o kraju, to niewątpliwie wiele więcej nazwisk bohaterskich dowódców i żołnierzy zostałoby zapisanych nie tylko w historii ruchu ludowego, ale także w historii Polski.
Po opuszczeniu kraju przez Stanisława Mikołajczyka w październiku 1947 r. i rozbiciu PSL ówczesne komunistyczne władze usiłowały zniszczyć samodzielny ruch ludowy, a zwłaszcza jego chlubne tradycje. Eksponowano wyłącznie tylko to, co służyło sojuszowi robotniczo-chłopskiemu. Sytuacja zmieniła się po roku 1956. Szeregi ZSL ponownie wypełniły się członkami PSL, b. dowódcami i żołnierzami BCh. Chłopi, robotnicy i inteligencja upominali się o swoje prawa do życia w wolności i dobrobycie. Partie polityczne odzyskiwały tożsamość, a przynależność do BCh stała się znów przedmiotem dumy.
Po utworzeniu w 1960 r. Zakładu Historii Ruchu Ludowego historia BCh znalazła należyte miejsce w badaniach naukowych, a w latach siedemdziesiątych stała się nawet priorytetem dla władz Stronnictwa. Jednocześnie wraz z badaniami prowadzonymi przez profesjonalnych historyków wzrastała aktywność pisarska komendantów okręgów, obwodów i dowódców partyzanckich. Kolejne kryzysy polityczne w Polsce, okresowo osłabiające dominującą rolę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w życiu politycznym, umożliwiały ludowcom ponawianie starań o upamiętnienie dorobku BCh i godne uhonorowanie walczących w ich szeregach żołnierzy.
Dzięki inicjatywom rodzącym się w ZHRL oraz staraniom jego współpracowników zaczął następować proces przywracania w świadomości społecznej wiedzy o BCh. Te pierwsze próby były niepełne, ograniczone cenzurą i autocenzurą, wynikającą z przykrych powojennych doświadczeń bechowców. W latach 70. i 80. ówczesne kierownictwo ZSL badania nad dziejami SL „Roch”, BCh i LZK uznało za priorytetowe w działalności ZHRL.
Działalność polityczna konspiracyjnego ruchu ludowego oraz działalność bojowa jego siły zbrojnej – BCh znalazła odzwierciedlenie w opracowaniach syntetycznych, kalendariach oraz oddzielnych dla większości okręgów monografiach. W literaturze naukowej ponad wszelką wątpliwość udokumentowany został wojskowy charakter BCh oraz koncepcja walki zbrojnej i dokonania wojskowe. Dzięki edycji udokumentowanych źródłowo prac naukowych wielu historyków zainteresowało się problematyką ruchu ludowego, zaś w historiografii II wojny światowej Bataliony Chłopskie wpisały się jako druga po Armii Krajowej siła zbrojna Polskiego Państwa Podziemnego. Wydano także wiele wspomnień dowódców i żołnierzy BCh. Większość publikacji o BCh opublikowała Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Po wielu latach pracy licznego zespołu autorów nad „Encyklopedią Ruchu Ludowego” w 1989 r. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza opublikowała Słownik biograficzny działaczy ruchu ludowego. Wydawnictwo to, choć obarczone od początku ograniczeniami politycznymi i merytorycznymi, stało się ważnym wydarzeniem edytorskim. Gdyby nie transformacja ustrojowa i urynkowienie, które dotknęło też oficyny wydawnicze, słownik biograficzny miałby swoją kontynuację, a prace nad „Encyklopedią Ruchu Ludowego” byłyby nadal prowadzone.
dr Janusz Gmitruk
Dyrektor Muzeum Historii
Polskiego Ruchu Ludowego
Cały tekst dostępny w wersji papierowej tygodnika Zielony Sztandar
Zamów prenumeratę: http://zielonysztandar.com.pl/prenumerata/