KRUS często jest przedstawiany w debacie publicznej jako instytucja, która się nie zmienia. Przypisuje się mu, że od lat broni rozwiązań, które dawno powinny zostać zmienione, o co wnoszą przeciwnicy systemu ubezpieczenia społecznego rolników, w skrajnych przypadkach domagający się likwidacji Kasy.
By przekonać się, jak bardzo stereotypowy pogląd, pozbawiony racjonalnych argumentów, wystarczy przyjrzeć się historii obowiązującej ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Okaże się, że jest to historia licznych zmian, choć nie rewolucyjnych, ciągłych nowelizacji przepisów, których celem było dostosowywanie ich do zmieniających się realiów społecznych i ekonomicznych kraju. Ustawa z 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników była bowiem nowelizowana już ponad czterdzieści razy. Już w 1991 roku, tj. w pierwszym roku funkcjonowania Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, wprowadzono pierwsze ustawowe zmiany. Wynikały one z potrzeby usunięcia oczywistych błędów legislacyjnych w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników i z potrzeby doprecyzowania niektórych jej przepisów. Chodzi tu np. o przepisy dotyczące zasad wypłaty świadczeń (m.in. osobom ubezpieczonym uwarunkowano prawo do zasiłku chorobowego i macierzyńskiego legitymowaniem się co najmniej rocznym okresem podlegania ubezpieczeniu, natomiast w zakresie wysokości dodatku dla sierot i zasiłku pogrzebowego odsyłano do przepisów emerytalnych). Oczywistym uchybieniem w ustawie, które ówcześnie szybko poprawiono, było niewymienienie małżonka rolnika w kręgu najbliższych mu osób, do których zaliczono: wstępnych, zstępnych, rodzeństwo, zstępnych rodzeństwa, powinowatych w tej samej linii lub stopniu oraz wychowanków rolnika.
W każdej kadencji Sejmu coś zmieniano, usprawniono
Ze wszystkich nowelizacji ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników na szczególną uwagę zasługuje nowelizacja z 12 września 1996 r. Na jej mocy osobom ubezpieczonym w Kasie umożliwiono podejmowanie dodatkowo pozarolniczej działalności gospodarczej, z możliwością pozostania w systemie rolniczym. Uprawnienie to stało się jednym z najbardziej „medialnych” wątków ustawy. W wyniku nowelizacji z 1996 r. zmieniono ogółem brzmienie 28 artykułów, dodano 6 nowych, w tym znamienny art. 5a, regulujący kwestię podlegania ubezpieczeniu i opłacania składek w przypadku prowadzenia jednocześnie rolniczej i pozarolniczej działalności gospodarczej.
Duże zmiany wprowadziła ustawa z dnia 2 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Zmieniła ona brzmienie aż 70 artykułów, w tym wprowadziła 5 nowych. To właśnie wtedy m.in. z ubezpieczenia w KRUS wyłączono osoby prowadzące równocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą, opodatkowaną na zasadach ogólnych. Na pozostałe osoby fizyczne uprawnione do rolniczego ubezpieczenia społecznego nałożono obowiązek opłacania w podwójnej wysokości składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe oraz wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie. Wprowadzono zarazem obowiązek corocznego składania zaświadczeń z urzędu skarbowego o wysokości zapłaconego podatku należnego od przychodów z pozarolniczej działalności za rok miniony. Warto tutaj jednak dodać, że niektóre z ówczesnych rozwiązań odnośnie tzw. rolników-przedsiębiorców trafiły do Trybunału Konstytucyjnego, a po jego decyzji jeszcze raz musiały być zmienione.
Wiele nowelizacji ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników dotykało tylko jednego z artykułów. Charakterystyczne są nowelizacje z 2008 r., kiedy to siedem z ośmiu nowelizacji wprowadzało takie zmiany w jednym artykule. Oczywiście najczęściej nowelizowanym przepisem ustawy był art. 5a. Szczególnie dotyczyło to przepisów o „kwocie granicznej” (tj. kwocie podatku należnego od przychodów z pozarolniczej działalności, od której m.in. zależy prawo do kontynuowania ubezpieczenia rolników po dniu 31 maja roku następnego). Za rok podatkowy 2013 kwota graniczna wynosi 3092 zł.
Zmiany w ostatnim czasie
Także w czasie dwóch ostatnich kadencji Sejmu (większość parlamentarna PO-PSL) wprowadzano kolejne zmiany dotyczące zasad funkcjonowania systemu w ramach KRUS. W kadencji Sejmu 2007-2011 warto zwrócić uwagę na nowelizację z 24 września 2009 r., która zmieniła brzmienie 13 artykułów. Wprowadziła m.in. obowiązek opłacania zróżnicowanej składki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe dla ubezpieczonych w gospodarstwie przekraczającym obszar 50 hap. Istotna była także zmiana przepisów emerytalno-rentowych w związku z obowiązującą od 1 stycznia 2009 r. znowelizowaną ustawą o emeryturach kapitałowych. Od tej daty przy ustalaniu osobom urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. prawa do emerytury rolniczej, staż w ubezpieczeniu emerytalno-rentowym nie jest uzupełniany okresami ubezpieczeniowym z systemu powszechnego.
W obecnej kadencji Sejmu wprowadzono istotne dla ubezpieczonych w KRUS zmiany, wynikające z ustawy z dnia 13 stycznia 2012 r. o składkach na ubezpieczenie zdrowotne rolników. Ustawa ta nałożyła na KRUS obowiązek naliczania i poboru progresywnych składek zdrowotnych. Są one finansowane z własnych środków rolników i domowników, ubezpieczonych w gospodarstwach o powierzchni 6 ha przeliczeniowych użytków rolnych i więcej. Natomiast w przypadku rolników, którzy prowadzą działalność rolniczą na gruntach rolnych poniżej 6 ha przeliczeniowych oraz za ich domowników, składki na ubezpieczenie zdrowotne finansowane są przez budżet państwa.
Zmiany w systemie ubezpieczeń rolników, które wywołały dyskusje o największym natężeniu emocji wprowadziła z dniem 11 maja 2012 r. tzw. ustawa „67”, stopniowo podwyższająca powszechny wiek emerytalny i zrównująca go docelowo dla kobiet i mężczyzn do wieku 67 lat. Te zmiany także dotyczą rolników, trzeba jednak podkreślić, że dotkną one tę grupę zawodową z pewnym opóźnieniem, a to dlatego, że do 31 grudnia 2017 r. będzie obowiązywał okres przejściowy. W tym czasie ubezpieczeni w KRUS będą mogli jeszcze przechodzić na tzw. „wcześniejszą emeryturę” na starych zasadach (tj. 55 lat dla kobiet i 60 dla mężczyzn, jeśli będą mieli wymagane co najmniej 35 lat rolniczego ubezpieczenia w KRUS).
Z przedstawionych faktów wynika, że system ubezpieczeń rolniczych przeszedł w ciągu dwudziestu kilku lat jego istnienia wiele znaczących zmian, które dostosowywały go do nowych uwarunkowań społecznych i gospodarczych. Z pewnością nadal jest on potrzebny części polskiego społeczeństwa. Byłoby ryzykowne podejmowanie rewolucyjnych zmian, które prowadziłyby do likwidacji KRUS. Znacznie rozsądniejsze wydają się zmiany o charakterze ewolucyjnym, takie jak do tej pory. Wydaje się więc, że w przyszłości system KRUS powinien ewoluować w kierunku zindywidualizowanej ochrony ubezpieczeniowej. W przyszłości nabywanie uprawnień do emerytury rolniczej, a co za tym idzie – wysokość tego świadczenia, powinny determinować względy ubezpieczeniowe, tj. odpowiedni wiek, staż ubezpieczeniowy i wysokość składki.
Seweryn Pieniążek